Beeldenstorm van 1566: vernietiging van kunst

De Beeldenstorm begon op 10 augustus 1566 in de St Laurentiuskloosterkerk in de buurt van Steenvoorde, een kleine stad in Zuid-Vlaanderen die tegenwoordig in Frankrijk ligt. De Vlaamse predikant Sebastiaan Matte (kort daarvoor teruggekeerd uit zijn ballingschap in Engeland) preekte daar in de open lucht voor tweeduizend mensen. Na afloop bestormden twintig aanwezigen het lokale klooster en sloopten de aanwezige religieuze kunst.

Redenen voor de Beeldenstorm

De aanval op katholieke kerken en kloosters kwam niet uit het niets. Al jarenlang waren protestantse gelovigen vervolgd en belemmerd in het belijden van hun geloof. Zij mochten geen kerken bouwen en konden daardoor alleen in de buitenlucht samen komen. De protestantse geloofsovertuiging nam bovendien de Bijbel letterlijk en er stond duidelijk in het boek dat God, Jezus, de Heilige Geest en Maria niet mochten worden afgebeeld. De katholieken deden dat eeuwenlang toch, omdat zij juist vonden dat een rijkversierde kerk een eerbetoon aan God vormde. Daarnaast wezen ook katholieken op de Bijbel om hun standpunt te verdedigen. De protestanten waren echter vastbesloten de kerk te zuiveren van de ‘afgoderij’. Behalve religieuze oorzaken lagen er ook economische redenen aan de Beeldenstorm ten grondslag. In de Habsburgse Nederlanden heerste in 1566 een economische crisis door mislukte oogsten en hoge belastingen. De katholieke kerk was van oudsher een rijk instituut en de verschillende frustraties kwamen in 1566 tot uiting in de Beeldenstorm.

Beeldenstorm in drie fasen

Vanuit Steenvoorde verspreidde de Beeldenstorm zich in drie fasen. De eerst duurde tot 18 augustus en vond vooral plaats in Vlaanderen. In meer dan honderd kerken werd het interieur, beelden, schilderijen en overige versieringen, vernietigd. Lokale overheden durfden nauwelijks in te grijpen uit angst voor nog grotere problemen. Vanaf 18 augustus trokken de groepen vandalen verder naar het noorden, waardoor ook in Antwerpen, Breda, Delft en Amsterdam de katholieke kunst werd vernietigd. Toch waren er in deze tweede fase ook steden die hun kerken wisten te beschermen, omdat zij al voorzorgsmaatregelen hadden getroffen. Zo bleven kerken in bijvoorbeeld Brugge, Dordrecht en Rotterdam gespaard. In september 1566 kreeg het noorden en oosten van de Habsburgse Nederlanden te maken met een milde vorm van de Beeldenstorm. Veel steden, zoals Groningen en Leeuwarden, besloten om zelf de kunstwerken op een ordelijke manier te verwijderen en zo geweld te voorkomen.

Verloren kunstwerken

Tijdens de Beeldenstorm zijn veel kostbare kunstwerken verloren gegaan, maar er zijn er ook een aantal ternauwernood gered. In Gent kon het altaarstuk Het Lam Gods van de beroemde schilder Jan van Eyck nog net op tijd uit elkaar worden gehaald en in de kerktoren worden verstopt. Het schilderij bleef bewaard en zo zijn er nog een groot aantal kunstwerken aan de Beeldenstorm ontsnapt. 

Tachtigjarige oorlog

De beeldenstorm van 1566 is volgens veel historici de opmaat van de Tachtigjarige Oorlog. Door de beeldenstorm werden religieuze tegenstellingen in alle lagen van de bevolking op scherp gezet. In een reactie op het geweld stuurde Filips II de hertog van Alva naar de Nederlanden om orde op zaken te stellen. Zijn rigoureuze ingrepen vormden de directe aanleiding voor de Nederlandse Opstand, die met de Slag bij Heiligerlee in 1568 volledig losbarstte. 

Leestip:

Een spoor van vernieling – Het Noord-Nederlandse katholieke kerkinterieur voor, tijdens en na de Beeldenstorm
Auteur: Elizabeth den Hartog
ISBN: 9789087047733
Uitgever: Verloren
Winkelprijs: €15,–

Bestel Een spoor van vernieling