Indonesische ‘genocide’ van 1965-1966

'Deze film zal de geschiedenis 180 graden doen draaien', aldus regisseur Joshua Oppenheimer over The Act of Killing. Met zijn nieuwste productie hoopt de Amerikaanse cineast en historicus de aandacht te vestigen op de Indonesische staatsgreep van 1965, een bloedig stukje vergeten geschiedenis waarbij naar schatting een half miljoen Indonesiërs omkwamen. Oppenheimer spreekt zelfs van een ‘genocide’ die stilzwijgend werd goedgekeurd door het Westen.

In de loop van de jaren ‘50 nam de Indonesische president Soekarno steeds meer afstand van de parlementaire democratie, een politiek systeem dat hij als instabiel en gevaarlijk beschouwde. In plaats daarvan probeerde hij het land te besturen op basis van een nieuw consensussysteem, de zogeheten ‘gestuurde democratie’ op basis van de ‘Nasakom’ coalitie. Hierin waren de drie belangrijkste pijlers van de Indonesische samenleving vertegenwoordigd: het NASionalisme, de Agama (religie / islam) en het KOMmunisme.

Politieke crisis

Lange tijd wist het systeem van de Nasakom de rust in Indonesië te bewaren, maar toen Soekarno zich halverwege de jaren ’60 - wegens gezondheidsredenen - steeds verder terug moest trekken uit de politiek, ging het volledig mis. Aangewakkerd door een economische crisis liepen de politieke spanningen in Indonesië in rap tempo op. In de nacht van 30 september 1965 barstte vervolgens de bom. Zeven hoge generaals van het Indonesische leger kregen bezoek van een gecamoufleerde legertruck met soldaten die hen van het bed kwamen lichten. Zes van de officieren werden nog diezelfde nacht geëxecuteerd, de zevende wist te ontsnappen door in de duisternis over zijn tuinmuur te klimmen en weg te rennen.

Staatsgreep van 1965

De volgende ochtend, 1 oktober 1965, was het Vrijheidsplein in Jakarta plotseling bezet door een groep rebellen. Ze noemden zichzelf de Gerakan 30 September Beweging en bleken onder leiding te staan van luitenant-kolonel Untung, de bevelhebber van de Presidentiële Garde. Tevens aanwezig was Dipa Aidit, de leider van de Indonesische communistische partij PKI. In de loop van de dag verklaarden de Gerakan via de radio dat ze ternauwernood een coup van de zeven generaals hadden weten te voorkomen. Om de rust te herstellen had de beweging nu de controle genomen over alle media- en communicatienetwerken van Indonesië en was president Soekarno inmiddels in veiligheid gebracht.

Generaal Soeharto

De enige belangrijke Indonesische generaal die op 30 september 1965 opmerkelijk genoeg niet werd ontvoerd en vermoord was Soeharto, de bevelhebber van de strategische troepenreserve. Mogelijk hadden de revolutionairen gehoopt dat de generaal zich bij hen aan zou sluiten, maar in dat geval kwamen zij bedrogen uit. Slechts enkele uren na de bezetting van het Vrijheidsplein nam Soeharto het bevel van het leger op zich en begon hij de slecht georganiseerde revolutie te bestrijden. Op 2 oktober had hij de rebellen al grotendeels uit de hoofdstad Jakarta verdreven en stond het grootste deel van Indonesië stevig onder zijn controle.

Campagne tegen de communisten

In de dagen na de mislukte staatsgreep schoof Soeharto de schuld van de politieke onrust volledig in de schoenen van de communisten. Of dit ook terecht was is nooit duidelijk geworden. Weliswaar was PKI-leider Dipa Aidit aanwezig op het Vrijheidsplein, maar even opvallend was de totale afwezigheid van andere communistische kopstukken. Daarnaast is nooit bekend geworden hoe de Gerakan beweging precies ontstond of wat hun doeleinden waren. Soeharto liet zich hierdoor echter niet tegenhouden en ontketende in het najaar van 1965 en het voorjaar van 1966 met zijn leger een ware terreurcampagne tegen de Indonesische communisten. Schattingen over het totale aantal slachtoffers lopen uiteen van 200.000 tot 1.000.000 doden.

Vergeten geschiedenis

De reden dat de Indonesische massamoorden van 1965 en 1966 uitgroeiden tot een stukje ‘vergeten geschiedenis’ is omdat er toentertijd al sprake was van grote desinteresse vanuit het Westen. In de context van de Koude Oorlog konden de Amerikanen en de Europeanen zich namelijk niet al te druk maken over het neerslaan van een communistische machtsovername. Sterker nog, het Amerikaanse tijdschrift Time omschreef de mislukte staatsgreep in juli 1966 zelfs als: 'The West's best news for years in Asia’. Ook de Nederlandse regering veroorzaakte geen ophef over de gebeurtenissen in Indonesië. De opkomst van Soeharto ten koste van de anti-koloniale Soekarno werd destijds gezien als een positieve ontwikkeling.

Met zijn nieuwe film The Act of Killing hoopt regisseur Joshua Oppenheimer nu de massamoorden in Indonesië van 1965-1966 alsnog onder de aandacht te brengen in het Westen. Volgens de Amerikaan is het belangrijk dat iedereen zich bewust is van dit stukje vergeten geschiedenis, dat Oppenheimer zelf karakteriseert als een ‘genocide’. Hij lijkt overigens te slagen in zijn opzet, want The Act of Killing is inmiddels al uitgeroepen tot de openingsfilm van het festival Movies that Matter.