Treinkaping: Hoe zijn de doodgeschoten gijzelnemers gedood?

Meer dan veertig jaar na de Molukse treinkaping willen families van twee doodgeschoten gijzelnemers dat de Nederlandse staat zich verantwoord. De nabestaanden van Max Papilaja en Hansina Uktolseja willen symbolische erkenning voor de wijze waarop de twee zijn gedood.

Gijzeling de Punt (1977)

Op 23 mei 1977 werden de passagiers van de trein tussen Assen en Groningen ruw opgeschrikt, doordat de trein met een schok tot stilstand kwam. “Nadat ik aan de noodrem getrokken had, stond de trein stil. Ieder van ons stond al op de afgesproken plaatsen, voor de schuifdeuren. Vervolgens liet ik mijn pistool door het glas zien, daarna riep ik pas: 'Dit is een kaping!'”. Negen Zuid-Molukkers kaapten een trein bij het dorpje de Punt en tegelijkertijd bezetten vier andere mannen een basisschool in Smilde, waarbij 105 kinderen tussen de zes en twaalf jaar en vijf leraren gegijzeld werden.

Gijzeling op een school in Bovensmilde

In de school in Bovensmilde begon de actie als volgt: hoofdonderwijzer Van der Vliet zat in een lokaal toen de mannen de school binnendrongen. Een van de kinderen maakte hem attent op het volgende: “Meneer, er lopen twee mensen door de hal.” De leraar vroeg nog vriendelijk: 'heren, wat kan ik voor u doen?' Toen pakte een van de mannen een pistool en riep: “Dit is een gijzeling.”

Ultimatum treinkaping

Hun doel was aandacht te eisen voor de RMS, een eigen Zuid-Molukse staat in Indonesië, voormalig Nederlands-Indië. Nederland had de Molukse gemeenschap een eigen staat beloofd, maar was die belofte niet nagekomen. Net als bij de treinkaping werd het ultimatum gesteld op 25 mei om twee uur ‘s middags. De autoriteiten reageerden op 23 mei door allereerst een crisisteam te vormen met vijf ministers: minister-president Den Uyl, Van Agt van Justitie, De Gaay Forman van Binnenlandse Zaken, Van der Stoel van Buitenlandse zaken en Van Doorn van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk werk.  

Bovensmilde

In Bovensmilde speelde de natuur ondertussen een handje mee, zoals Van Agt het verwoordde. ’s Avonds viel een kind flauw. Andere kinderen moesten overgeven, raakten buiten bewustzijn, werden bleek of huilden. Op 27 mei werden alle kinderen vrijgelaten; alleen de leerkrachten werden nog vastgehouden. Zonder de kinderen was de grootste troef van de kapers weggevallen en werd de aandacht meer op de trein gevestigd.

Geweldloze afloop of gewapend ingrijpen?

Van Agt wilde zelf gewapend ingrijpen, terwijl Den Uyl meer zag in een geweldloze afloop. Minister van Buitenlandse Zaken Van der Stoel vertelde het volgende over de tweestrijd: Den Uyl had de diepgewortelde overtuiging dat je zo’n conflict langs vreedzame weg moest oplossen. Die overtuiging werd nog dieper toen die ‘uitzitmethode’ bij de eerste gijzelingen succes bleek te hebben: de zenuwen braken dan aan de andere kant. Het drama van de Olympische Spelen van München in 1972 zat ook nog nadrukkelijk in ons hoofd. Den Uyl en Van Agt werkten goed samen, al wekte het wel de ergernis van Van Agt dat Den Uyl dan ook nog eens kwam inspecteren of het wel ging zoals het moest gaan in wat hij beschouwde als zijn toko. En ook hier was Den Uyl gedreven: voortdurend zoeken naar oplossingen, urenlang debatteren. Van Agt had meer iets van: we moeten nu maar beslissen.

Onderhandelingen met gijzelnemers

Na tweeënhalve week begonnen de onderhandelingen met in het bijzonder de trein, vast te lopen. Naarmate de gijzeling langer duurde moesten er plannen gemaakt worden voor een kordate beëindiging. Er waren plannen om deuren te laten ontploffen door middel van springramen of het naderen van de gekaapte trein door een gepantserde trein.

Beëindiging treinkaping

Bijna drie weken na aanvang van de gijzelingsacties bij de Punt en Bovensmilde, besloot de Nederlandse regering om met geweld een einde te maken aan de kaping. Mariniers grepen in. Laagvliegende straaljagers zorgden voor het schrikeffect, terwijl de mariniers onder dekking van machinegeweervuur de trein bestormden en binnendrongen. De omgekomen gijzelaars en de gewonden werden vervolgens weggedragen op brancards bij de trein. De gijzeling duurde 482 uur (20 dagen) en de bevrijding door mariniers kostte twee gegijzelden en zes kapers het leven.

Executie?

Uit geheim gehouden stukken – autopsie-rapporten van overleden kapers – zou zijn af te leiden dat de kapers niet zijn omgekomen bij een vuurgevecht, maar standrechtelijk werden geëxecuteerd door Nederlandse militairen. Uit kogelbanen van de gevonden munitie blijkt volgens journalist Jan Beckers en kaper Junus Ririmasse dat de kapers van dichtbij zijn doodgeschoten, in plaats van door scherpschutters die op ongeveer 150 meter afstand de trein onder vuur namen.

Verkeerd ingelicht

Uit recent onderzoek blijkt in april 2015 dat er geen sprake was van executie door de Nederlandse militairen. Wel is aangetoond dat Van Agt de Kamer verkeerd informeerde, toen hij de leden vertelde dat er niet is geschoten op ongewapende gijzelnemers. In ieder geval één van de omgekomen gijzelnemers was ongewapend. Het is niet bekend of Van Agt bewust verkeerde informatie gaf. In 2018 liep er nog altijd een rechtszaak waarin de nabestaanden van de omgekomen gijzelnemers proberen te achterhalen wat er gebeurde tijdens de bestorming. In mei 2018 werd bekend dat officieren verklaarden dat geen van de gijzelnemers de bestorming mocht overleven. Van Agt ontkende echter dat hij daar opdracht voor heeft gegeven. Daarmee was het laatste woord nog niet gezegd. In een onderzoek dat in juni 2020 in de Volkskrant bekend werd gemaakt, wordt gesteld dat de politiek verantwoordelijken niet goed zouden zijn voorgelicht en dat er wel degenlijk buitenproportioneel geweld is gebruikt. 

Dit artikel is een bewerking van een artikel dat eerder op IsGeschiedenis verscheen, en is aangepast om het beter te laten aansluiten op het nieuws.