Nederlandse Schoolstrijd (1806-1917)

Staatssecretaris Sander Dekker zal op woensdag 29 mei naar advies van de Onderwijsraad beslissen of basisscholen onder de 100 leerlingen moeten sluiten of fuseren. In Friesland fuseerden afgelopen zondag noodgedwongen een openbare en christelijke school, een unieke gebeurtenis in de onderwijswereld. De gelijkstelling van bijzonder aan openbaar onderwijs werd bepaald met de Pacificatie van 1917, die het einde van de zwaarbevochten ‘schoolstrijd’ markeerde.

De Nederlandse schoolstrijd vindt zijn oorsprong rond het einde van de 18e eeuw, toen de Fransen in Nederland de scheiding van staat en kerk invoerden. Onder de Franse bezetting werd onderwijs een staatszaak, want een wet uit 1806 bepaalde dat christelijke scholen voortaan geen subsidie meer kregen en voor de stichting van een school bovendien toestemming moesten krijgen van de overheid. De openbare scholen behielden een milde vorm van protestants onderwijs, maar veel protestanten hadden behoefte aan een meer orthodoxe vorm van onderwijs.

Grondwet van 1848

In 1848 werd door Thorbecke een nieuwe grondwet ingevoerd, waarin de vrijheid van onderwijs werd opgenomen. Dat betekende dat iedereen de vrijheid kreeg een eigen school te stichten, mits er goede leraren ter beschikking waren en scholen zich met de zogenaamde deugdelijkheidseisen konden meten. De eerste orthodox-christelijke school was inmiddels erkend, maar financieel gezien waren de bijzondere scholen nog niet gelijkgesteld aan het openbaar onderwijs.

Verzuiling

In de loop van de 19e eeuw waren het vooral de antirevolutionaire protestanten onder leiding van Abraham Kuyper die pleitten voor het bestaan van bijzondere scholen naast de openbare scholen. De katholieken mengde zich vanaf het einde van de 19e eeuw ook in de schoolstrijd, omdat ze het protestantse onderwijs ongeschikt achtte voor katholieke kinderen. In Nederland kwam de verzuiling op, wat inhield dat zowel de politiek als de samenleving sterk verdeeld raakte in aparte ‘levenskringen’. De opkomst van politieke partijen bracht hevige discussies over de vormgeving van het onderwijsbestel. Religieuze partijen als de Christelijk-Historische Unie en de Anti-Revolutionaire Partij streden voor subsidiëring van bijzondere scholen, maar de seculiere liberalen en socialisten waren daar tegen. Zij stonden een neutrale onderwijsvorm voor die de bevolking tot moderne burgers moest opvoeden.

Pacificatie

Behalve de schoolstrijd waren de verschillende politieke stromingen sterk verdeeld over de kwestie van het algemeen mannenkiesrecht, wat vooral bij de liberalen en socialisten hoog op de agenda stond. De religieuze partijen gebruikten dit uiteindelijk als belangrijk machtsmiddel. Zij gingen akkoord met de invoering van het algemeen mannenkiesrecht en kregen in ruil daarvoor een bij wet vastgestelde volledige gelijkstelling van bijzonder en openbaar onderwijs. De ruil kwam bekend te staan als de ‘Pacificatie van 1917’. De financiële gelijkstelling kreeg uiteindelijk gestalte in de Wet op het Lageronderwijs van 1920. Vanaf dat moment konden bijzondere scholen net als de openbare scholen aanspraak maken op overheidssubsidie.

Ondanks het feit dat de grote maatschappelijke verdeeldheid door de ontzuiling in de jaren ‘60 naar de achtergrond verdween, bestaat er vandaag de dag nog steeds een duidelijk onderscheid tussen religieus of openbaar onderwijs. Volgens de Onderwijsraad moet het minimumaantal leerlingen op een basisschool verhoogd worden naar 100 scholieren, omdat kleine scholen door hun relatief hogere kosten vaak een mindere onderwijskwaliteit hebben. Vandaag zal duidelijk worden of Staatssecretaris Dekker het advies van de Onderwijsraad zal opvolgen.