VOC-mentaliteit: handelsgeweld & slavernij?

Hoe mensen de geschiedenis herinneren is voor ieder verschillend. Bepaalde gebeurtenissen worden onthouden, andere gebeurtenissen weer niet. Over het algemeen zijn de mensen geneigd de ‘leuke’ dingen te onthouden, maar de minder leuke dingen te vergeten. Zo leren de kinderen in Nederland over de Tachtigjarige Oorlog, maar de kinderen in Spanje niet.

VOC-mentaliteit: selectieve geschiedsherinnering

Een voorbeeld van deze selectieve geschiedsherinnering vond plaats in de Tweede Kamer. In 2006 maakte Jan Peter Balkenende tijdens een debat een opmerking over de VOC-mentaliteit. Verwijzend naar een economische opleving zei hij dat we ons moesten verheugen dat het weer goed ging met Nederland. ‘Die VOC-mentaliteit, over grenzen heen kijken, dynamiek! Toch?’

Handelsgeweld, kolonisatie en slavernij

Met de VOC-mentaliteit verwees Balkenende naar Verenigde Oostindische Compagnie, dat naar zijn idee een bedrijf was met een goede handelsgeest, daadkracht en durf. Deze uitspraak kwam hem op veel kritiek te staan. Zoals SP-leider Jan Marijnissen terecht opmerkte, kende de VOC-periode ook veel rooftochten en plunderingen. Veel mensen associëren de VOC juist met handelsgeweld, kolonisatie en slavernij.

Surinaamse betoging

Balkenende beweerde dat hij met zijn VOC-uitspraak geen misdaden uit het verleden had willen goedpraten. Toch kon hij niet voorkomen dat een groep Surinamers in oktober 2006 boos de straat op gingen. Volgens de demonstranten moest de premier zijn excuses aan bieden. Ze hielden emotionele toespraken en zongen het Surinaamse volkslied. Het feit dat niet de VOC maar de WIC in Afrika en Amerika opereerde maakt volgens hen geen verschil. ‘Het waren immers dezelfde schepen die onze voorouders uit Afrika hebben gehaald’, luidde de woorden van een demonstrant.

Discussie in de samenleving

Over de vraag of de Nederlanders hun excuus moeten aanbieden voor hun misdaden zijn de meningen verdeeld. Zo vinden veel mensen dat de hedendaagse Nederlander toch niets fout heeft gedaan. Excuses aanbieden is misschien wel fatsoenlijk, maar zet volgens hen geen zoden aan de dijk. Een oplossing kan zijn dat de Nederlandse regering officieel haar excuses aanbiedt. In 2005 maakte Ben Bot (minister van Buitenlandse Zaken) officieel excuus namens de Nederlandse regering. Nederland stond aan de verkeerde kant van de geschiedenis, zei hij.

Collectief eigen maken

Bij veel mensen, zowel Nederlanders als Indonesiërs, vielen de excuses van Bot in goede aarde. Toch betekende dit niet het einde van de discussie. Op de Gouden Koets staan bijvoorbeeld nog steeds slaven afgebeeld en niet op alle scholen wordt het onderwerp slavernij behandeld. Volgens Guno Jones, onderzoeker van de Universiteit van Amsterdam, ligt de oplossing dan ook niet in het officieel excuses maken of het verplichtstellen van slavernijliteratuur in het schoolcurriculum, maar in het collectief eigen maken van het verleden. Het VOC (en WIC-)verleden moet met al haar facetten onderdeel worden van het collectief geheugen.

VOC-mentaliteit in Groningen?

Is er tegenwoordig nog sprake van die zogenaamde ‘VOC-mentaliteit’? Deze mentaliteit zou voorzichtig kunnen worden toegepast op de gaswinning in Groningen. In Groningen negeerde de overheid decennia lang het gevaar van aardbevingen, omdat geld – door gaswinning – belangrijker was dan de veiligheid van de burgers. Hoewel het lot van een slaaf in handen van de WIC niet te vergelijken is met een Groninger in risicogebied, is in beide gevallen wél op te merken dat winst boven het welzijn van de gedupeerde is gegaan.