Stasi gevangenis Hohenschönhausen, onbekend maar zeer gevreesd

Officieel bestond de Stasi gevangenis Hohenschönhausen in de Oost Berlijnse wijk Hohenschönhausen niet. Het stond gewoon niet op de kaart van Oost Berlijn. Toch was de Stasi gevangenis er wel degelijk. Er hebben duizenden gevangenen vastgezeten. De voormalige Stasi gevangenis ligt buiten het centrum in voormalig Oost Berlijn, maar is zeker de moeite waard om te bezoeken. Beklemmend, vervreemdend en ook verhelderend.

Van gaarkeuken tot gevangenis

Het gebouw waar de voormalige Stasi gevangenis gevestigd kent een lange geschiedenis van onderdrukking. In 1938 was het een volksgaarkeuken. Maar wel alleen voor de Arische Berlijners. In 1945 kwam het terrein in handen van de KGB, die er “Speziallager Nr.3” van maakten, een doorgangskamp voor oorlogsmisdadigers en dissidenten. Ruim 16.000 mensen hebben hier gezeten voor ze naar andere kampen werden weggevoerd. Er wordt geschat dat er circa 3.000 mensen zijn overleden. In oktober 1946 werd het doorgangskamp weer opgeheven en richtte de KGB het terrein in als een gevangenis, inclusief foltercellen in de kelder, de zogenaamde ‘U-Boot’. In 1951 kwam de gevangenis in handen van de Stasi. Ook de Stasi maakte nog zeker 10 jaar gebruik van de U-boot in de kelder om de gevangenen te martelen. Veel van de Oost Berlijners die tijdens de opstand van 17 juni 1953 werden opgepakt kwamen hier terecht. Na 1961 werd er een nieuwe vleugel geopend en werd de U-Boot opslagruimte.

De U-boot

De oudste cellen in het gebouw liggen in de kelder, onbereikbaar voor het daglicht. Toen de ‘U-boot’ in gebruik was brandde hier 24 uur per dag licht. Dat, in combinatie met nachtelijke ondervraging, desoriënteerde de gevangenen totaal. De cellen van circa 12 m2 hadden enkel een houten bed en een emmer. Er zatten 4 tot 6 mensen in een cel. Ventilatie en hygiëne waren slecht. Gevangenen werden hier vastgehouden tot ze veroordeeld werden. Zolang ze niet bekenden, bleven ze hier zitten. Vaak zaten gevangenen hier weken of zelfs maanden. De langste periode dat een gevangene hier heeft gezeten is iets langer dan 2 jaar.

Saunacellen en watercellen

Sommige cellen waren nog erger, de martelcellen. Zo had je de saunacellen, die zo dicht bij de verwarmingsbuizen lagen dat de temperatuur altijd rond de 36 C was. Sommige gevangenen zaten hier ruim 4 maanden. Gevangenen in de watercellen stonden altijd in een laagje water van circa 10 tot 15cm. Dat je hier ziek werd door koorts en huidrot was zeker. Een van de bekendste gevangenen in deze cellen was Kurt Müller, een hoge communistische leider in de voormalige DDR, die hier 5 maanden heeft vastgezeten. De staancellen zijn niet bewaard gebleven. Deze cellen waren zo klein (57 cm breed) dat een gevangene eigenlijk alleen kon staan. Er is niet veel bewaard gebleven over andere martelmethoden in de U-Boot, maar sommige getuigenissen berichtten van andere verschrikkelijke martelmethoden. In de 9 jaar dat de Stasi de U-Boot gebruikte hebben er ongeveer 2400 mensen vastgezeten. Het aantal zelfmoorden in deze cellen was hoog.

Openheid en psychische marteling

Na 1961 veranderde de methode van foltering door de Stasi, van fysieke foltering naar psychologische marteling. Ze breidde de gevangenis uit met een nieuwe vleugel met 120 verhoorkamers waar gevangenen soms tot 9 uur achterelkaar werden verhoord en met nieuwe cellen met een raam, wastafel, ruimte, een bed en tafel. Fysieke marteling was verleden tijd, psychische marteling werd normaal. Naast de urenlange ondervragingen, slaap- en voedseltekorten werden de gevangenen volledig geïsoleerd van elkaar en van de buitenwereld vastgehouden. Bij vervoer over de gangen naar bijvoorbeeld de verhoorkamers, mocht de gevangen enkel naar beneden kijken naar de vloer.

Contact tussen gedetineerden

Natuurlijk werd er wel geprobeerd contact te legen met de andere gedetineerden. In de tentoonstelling in Hohenschönhausen zijn daar voorbeelden van te vinden. Maar over het algemeen waren de speciaal getrainde ondervragers de enige andere levende wezens waar de gevangenen mee konden praten.

Het leven in de gevangenis

In hun cellen leefden de gevangenen volgens een vaste dagindeling, waarbij ze overdag in hun cel of heen en weer mochten lopen, of aan tafel mochten zitten, met de handen op tafel, zonder verdere afleiding als boeken en ze kregen een half uurtje luchten in de ‘tijgerkooi’. Om de 10 minuten werden ze gecontroleerd door de wachten. Enkel een nieuwe verhoorsessie doorbrak deze strakke dagindeling. Het systeem was er in elk aspect op ingericht de gevangenen te desoriënteren en te breken, zodat zij niet alleen hun eigen “misdaden”op zouden biechten,maar ook die van hun familie en vrienden. Waar of niet. De Stasi pakte de verdachten bij voorkeur ’s ochtends heel vroeg of ‘s avonds laat op. De gevangene werd geblinddoekt meegenomen en na uren rondjes rijden door de stad, werden ze naar Hohenschönhausen gebracht. De gevangenen zelf, en hun families wisten niet waar ze gevangen zaten.

De gevangenis wordt opgeheven

De gevangenis werd pas in december 1989, dus na de val van de Muur, opgeheven. Toen waren er al veel van de archieven over de gevangenis vernietigd. De laatste gevangenen werden begin 1990 vrijgelaten. In 1992 werd het gebouw onder monumentenzorg gesteld. De bewakers lopen nu nog gewoon vrij rond, zij vielen onder de DDR-wetgeving en die liet deze behandeling van de gevangenen toe. Overigens ontkennen veel voormalige wachten dat de gevangenen mensonwaardig werden behandeld. Enkele voormalige gevangenen verzorgen de rondleidingen in Gedenkstätte Hohenschönhausen. Dichterbij kan het niet komen.

Dit artikel is onderdeel van een serie van vijfentwintig artikelen over de Berlijnse Muur. In 2014 is het vijfentwintig jaar geleden dat de Berlijnse Muur viel. Ook IsGeschiedenis staat stil bij dit jubileum. Daarom publiceert IsGeschiedenis vijfentwintig items over de geschiedenis van de Berlijnse Muur.