Tentoonstellingsrecensie: Heksen van Bruegel
Tot 1565 bestond er nog geen stereotype beeld van heksen. De zestiende eeuw was een periode waarin heksenvervolgingen oplaaiden en de Vlaamse meester Pieter Bruegel (1526/30-1569) twee prenten maakte over hekserij. In de werken Jacobus bij de tovenaar en Jacobus en de val van de tovenaar verbeelden eigentijdse heksen en tovenaars het kwaad.
Vera Weterings
Wie had toen gedacht dat deze prenten tot op de dag van vandaag ons beeld van heksen zou bepalen? Bruegels werk inspireerde sindsdien tientallen Hollandse en Vlaamse kunstenaars die zijn symbooltaal overnamen. Zo legde Bruegel met slechts vier elementen de basis voor ons stereotype heksenbeeld: een bezem, heksenketel, haard en kat.
Hoewel het merendeel van de heksen als vrouw afgebeeld wordt, zijn heksen niet per definitie vrouwelijk. Toch is het niet verwonderlijk dat voornamelijk vrouwen tot heks werden veroordeeld. Zo bestond er al vroeg een negatief vrouwbeeld. Denk alleen al aan het verhaal van Adam en Eva in het paradijs, waarbij Eva Adam verleidde met de appel met de zondeval als gevolg. Ondeugden van vrouwen waren een populair thema in de kunst. Het beeld van de vrouw als heks past daarbij.
In Museum Catharijneconvent in Utrecht is momenteel de tentoonstelling De heksen van Bruegel te zien. In deze tentoonstelling wordt gepresenteerd hoe Bruegel aan de wieg stond van de verbeelding van de heks zoals we die nu kennen. Behalve het samenbrengen van het iconische beeld van heksen in velerlei kunstwerken van Nederlandse en Vlaamse kunstenaars geeft de tentoonstelling ook inzicht in de omstandigheden waarin de heksenvoorstellingen tot stand kwamen en werden uitgevoerd. Zo zijn ook afbeeldingen van bestraffingen van heksen te zien in met name nieuwsbrieven uit de zeventiende eeuw. Daarnaast zijn op de tentoonstelling ook voorwerpen tentoongesteld die geacht werden gebruikt te worden om de toekomst mee te voorspellen of die bescherming boden tegen hekserij en toverij.
De tentoonstelling is opgezet aan de hand van het proefschrift Vrouwen op den besem en derghelijck ghespoock. Pieter Bruegel en de traditie van hekserijvoorstellingen in de Nederlanden tussen 1450 en 1700 van dr. Renilde Vervoort. In haar dissertatie die zij in 2011 verdedigde aan de Radboud Universiteit te Nijmegen toonde zij aan dat Hollandse en Vlaamse meesters en met name Pieter Bruegel een belangrijke bijdrage leverden aan het huidige heksenbeeld. Op de tentoonstelling zijn bijzonder fraaie panelen, manuscripten, prenten en tekeningen waarop heksen zijn afgebeeld bij elkaar gebracht. De combinatie van het kunsthistorische aspect en de historische achtergrond maakt de tentoonstelling zeer interessant en erg de moeite waard.
De tentoonstelling De heksen van Bruegel is tot en met 31 januari 2016 te zien in het Museum Catharijneconvent in Utrecht. Daarna reist de tentoonstelling door naar het Sint-Janshospitaal, waar zij vanaf 25 februari 2016 is te zien.
Zie voor meer achtergrondinformatie over het ontstaan van de grootschalige heksenvervolgingen in de zestiende eeuw de blog Vooruitgang in de geschiedenis?
Deze recensie is afkomstig van de website van Hereditas Nexus. Bezoek de website voor meer kritische reviews van boeken, tentoonstellingen en ander historisch vermaak.
