De keizer had zeebenen

In het leven van Napoleon heeft water een belangrijke rol gespeeld. Hij is geboren op een eiland, verbannen naar een eiland en gestorven op een eiland. Als jongen dacht hij aan een loopbaan op zee. Toch zouden zijn successen vooral plaats vinden op vaste grond en niet in het woeste water. Maar tijdens zijn reis door Zeeland bleek hij over echte zeebenen te beschikken.

Door Roy de Beunje

Aan het eind van de 18e eeuw speelden de Fransen nog altijd met het idee om Engeland binnen te vallen. Het Engelse Kanaal oversteken was onmogelijk. Engeland beschikte over de beste vloot ter wereld en de zeemacht van Frankrijk stelde niet veel voor. In februari 1798 schreef Napoleon in een brief aan het Directoire (Frans bestuur tussen en 1795-1799) dat een directe invasie van Engeland onmogelijk was, er moest een andere manier worden gevonden. Het Directoire, inmiddels angstig geworden voor de enorme populariteit van Napoleon, was hem liever kwijt dan rijk. De veldtocht naar Egypte was voor beide partijen een prima oplossing. In de Middellandse Zee was de Engelse vloot makkelijker te omzeilen, Napoleon had zijn nieuwe veldtocht en een invasie van Egypte zou een psychologische en economische dreun betekenen voor de Engelsen. Egypte, toen nog een land omgeven met een waas van romantiek en mysterie, betekende voor de leergierige veroveraar een bijzonder doel. Het tekent de man Napoleon dat hij behalve een leger ook 167 van de beste wetenschappers op allerlei gebieden meenam. Later bleek dit een goede zet, al was het alleen al om de vondst (juli 1799) van de steen van Rossetta. Op deze steen staat een inscriptie in het Grieks en in Egyptische hiëroglyfen. In 1822 wist de antropoloog Jean-Francois Champollion (1790-1832) de hiëroglyfen via het Grieks te ontcijferen.

In de lente van 1798 verzamelde Napoleon een grote vloot in Toulon. Door de aanwezigheid van de Engelse vloot onder het bewind van de befaamde Engelse viceadmiraal Horatio Nelson (1758-1805), kon hij de haven echter niet verlaten. Napoleon bevond zich op het vlaggenschip de Oriënt. Half mei stak een storm op. Nelsons vloot liep ernstige averij op en moest uitwijken naar Sardinië om de schade te herstellen. Napoleon zag daardoor kans uit Toulon te vertrekken. Na het bericht dat Napoleon bezit had genomen van het eiland Malta, koerste ook Nelson naar dit deel van Middellandse Zee. Op Malta aangekomen bleek Napoleon al weer vertrokken. De Franse vloot was ’s nachts ongemerkt de Engelse vloot op nog geen vijf kilometer afstand gepasseerd. Niet lang daarna werd de Franse vloot, die in Aboekir voor anker lag, op 1 augustus 1798 door Nelson gevonden en met een geniale zet van de Engelsen verslagen. Napoleon was op dat moment aan land in Egypte.

[caption id="attachment_42125" align="alignnone" width="352" caption="Na 1798 gingen de geruchten dat de Fransen een enorm drijvend bouwwerk aan het bouwen waren om daarmee 60.000 man het kanaal over te kunnen zetten en Engeland te veroveren. Het bouwsel op deze tekening uit circa 1805 maakt gebruik van wind- en watermolens"][/caption]

Verboden voor vrouwen

Tijdens de Egyptische veldtocht (1798-1799) waren schepen verboden terrein voor vrouwen. Door creatief de regels te omzeilen reisden er stiekem toch veel vrouwen (partners en minnaressen) mee. Zo ook de twintigjarige Pauline Fourès, die als soldaat verkleed door haar man Jean Noël Fourès was binnen gesmokkeld.

Het leven in Cairo was niet makkelijk voor de Franse dames. Napoleon verzachtte het harde leven door luxe artikelen te laten aanvoeren, waarmee hij het moraal van de soldaten verhoogde. Dit gebeurde ook door de opening van de ‘Tivoli Egyptien’, naar het voorbeeld van de beroemde Tuinen van Tivoli in Parijs, waar allerlei verstrooiing mogelijk was. Hier ontmoette Napoleon in november 1798 Pauline Fourès, die aan het kaarten was met een groep officieren en dames. Twee weken later kreeg haar man het bevel onmiddellijk en zonder zijn vrouw naar Parijs terug te keren. Nog diezelfde avond nodigde Napoleon Pauline uit in zijn privé-vertrekken voor een diner met nog enkele gasten. Pauline, die naast Napoleon zat en genoot van zijn attenties, kreeg ‘per ongeluk’ een kan water over haar jurk, waarna Napoleon haar aanbood om zich af te drogen in zijn vertrekken. Na een uur waren ze nog niet terug. Ze maakten van hun verhouding geen geheim. De Engelsen gooiden roet in het eten. Ze namen Jean Noël Fourès op zee gevangen en stuurde hem terug naar Egypte. Het echtpaar Fourès scheidde. Pauline werd door Napoleon en zijn soldaten ‘Cleopatra’ genoemd.

Na zijn militair mislukte, maar wetenschappelijk zeer geslaagde Egyptische veldtocht keerde Napoleon terug naar Parijs. Pauline bleef in Egypte en werd de maîtresse van Generaal Kléber (1753-1800). Deze onfortuinlijke generaal sneuvelde niet op het slagveld, maar werd vermoord door een fanatieke Syriër (Egypte en Syrië waren vijanden in de 19e eeuw) die hem doodstak op zijn terras, op 14 juni 1800. Kort daarna verliet Pauline Egypte en keerde terug naar Parijs. Ze zou nog een kleurrijk en avontuurlijk leven leiden, ze stierf in 1869.

[caption id="attachment_42126" align="alignnone" width="322" caption="De ‘Secrete Macht’ in de haven van Vlissingen, schilderij van Engel Hogerheijden, 1805."][/caption]

Slag bij Trafalgar

Tussen 1801 en 1804 kregen alle Hollandse scheepswerven de opdracht mee te bouwen aan Napoleons vloot voor een invasie van Engeland. De meeste schepen werden samengebracht in Vlissingen. Nederlandse schepen werden ook ingezet voor acties verder van huis. Op 4 januari 1802 vertrekt vanaf de rede van Vlissingen het Bataafse eskader, onder bevel van vice-admiraal P. Hartsinck (1760-1808), voor een expeditie naar Santo Domingo. Het eskader bestaat uit de linieschepen Brutus, Johan de Witt, Neptunus en de brik Ajax. De expeditie, op bevel van keizer Napoleon, moet een mogelijke volksopstand op het Dominicaanse eiland onderdrukken. Via Brest wordt gezamenlijk met een Frans eskader van 1.600 ingescheepte Franse soldaten de oversteek gemaakt. Na aflevering van deze Franse troepenmacht keert het Bataafse eskader, via de Oostkust van de Verenigde Staten weer terug naar huis.

Tijdens de Egyptische veldtocht waren de Fransen onder leiding van Napoleon de Engelsen op zee soms nog de baas. Maar in 1805 veranderde het tij definitief voor Napoleon. De Slag bij Trafalgar (21 oktober 1805) was de belangrijkste zeeslag tijdens de Derde Coalitieoorlog tegen het Franse keizerrijk van Napoleon. (De Derde Coalitieoorlog was een militair conflict tussen het Franse keizerrijk van Napoleon Bonaparte, die in 1804 tot keizer was gekroond, en een coalitie van Europese mogendheden.) Een vloot van de Britse Royal Navy, geleid door Horatio Nelson, vernietigde op 21 oktober 1805 een Frans-Spaans eskader (zonder Napoleon: “Ik kan niet overal aanwezig zijn!”). Het eskader stond onder leiding van de Franse officier Pierre de Villeneuve (1763-1806) en werd verslagen bij kaap Trafalgar in Spanje, 70 mijl ten noordwesten van Gibraltar. Voordat de Slag bij Trafalgar begon, liet Nelson zijn schip het signaal geven: Every man will do his duty. De geniale Nelson werd neergeschoten door een scherpschutter van het Franse schip de Redoutable, zijn laatste woorden waren: “I did my duty.” Het was een beslissende overwinning, die de Engelsen voor een periode van meer dan honderd jaar van de heerschappij over de golven verzekerde. Het gaf de Engelsen de kans een wereldrijk op te bouwen dat onder andere India, Canada, Hongkong en Singapore omvatte.

[caption id="attachment_42128" align="alignright" width="212" caption="Zinken reisbadkuip van Napoleon"][/caption]

Napoleon zocht naar andere manieren om zijn aartsvijand Engeland te verslaan en verbood de handel met Engeland. Op deze manier hoopte hij de Engelse economie te ontwrichten. Alle zware transporten gingen begin 19e eeuw over water en een wereldrijk werd veroverd via de zee. Door deze handelsboycot, het continentaal stelsel (1806-1813), en de Napoleontische oorlogen verloor Holland zijn positie als toonaangevende zeevaartnatie. Er waren minder schepen en de boten die er waren lagen werkloos in de havens. Na de Franse overheersing bouwde Nederland zijn vloot weer op.

Rustig water

Lord Byron (1788-1824) zwom de Dardanellen (Hellespont) over, de Duitse dichter J.W. Goethe (1749-1832) schaatste sierlijk over het ijs en Napoleon lag graag lang in bad. Hij werkte er, overdacht er zijn plannen of mijmerde wat voor zich uit. Soms een uur lang. De basis voor een goede tijdsbesteding is regelmaat, de dagelijkse routine van keizer Napoleon wijzigde dan ook nauwelijks. Hij had aan zes uur slaap voldoende. Elke dag, klokslag zeven uur, betrad zijn kamerheer Constant zijn slaapkamer. We weten dit, omdat deze 1e kamerdienaar van Napoleon, Louis Constant Wairy (1778–1845), zijn memoires heeft geschreven. De eerste vraag die Napoleon ’s ochtends aan Constant stelde, was: “Hoe laat is het en wat voor weer hebben we vandaag?” Napoleon was geen man van luxe of luieren, hij hield echter wel van een warme badkamer en een bad met gloeiend heet water. Hij kende geen enkele gêne en zat rustig in bad in de aanwezigheid van anderen, thuis of in zijn kampement tijdens veldtochten. Als hij ten strijde trok, nam hij zijn eigen bad mee. Het gerucht ging dat op de ochtend van de Slag bij Waterloo zijn badkuip verdwenen was en dat hij hierdoor ontstemd aan de slag begon.

[caption id="attachment_42129" align="alignleft" width="171" caption="Het bad van Napoleon in Longwood House, het verblijf van Napoleon tijdens zijn verbanning op Sint-Helena"][/caption]

Na het bad liet hij zich door Constant afdrogen en tijdens de hoofdwassing besprenkelen met eau de cologne. Dit ‘Keuls water’ werd oorspronkelijk verkocht als een wondermiddeltje (aqua mirabilis) tegen allerhande kwalen en ziekten. De Franse bezettingstroepen zonden het aan hun familie in Frankrijk en noemden het eau de cologne. In 1810 vaardigde Napoleon een decreet uit dat recepten van geneesmiddelen niet langer geheim mochten zijn. Om het prijsgeven van dit recept te vermijden werd het product voortaan als ‘reukwater’ verkocht.

Napoleon was niet alleen schoon op zichzelf, maar zag ook het belang in van schoon drinkwater. Het was slecht gesteld met de hygiëne in de 19e eeuw, vooral in de grote steden. Door het slechte voedsel, de ongezonde woonomstandigheden en vooral door het drinken van vervuild drinkwater. De grachten en rivieren waren open riolen, het met uitwerpselen verontreinigde water werd opgepompt als drinkwater en daardoor stierven veel mensen aan besmettelijke ziekten. De keizer bleek bij zijn bezoek aan Amsterdam in 1811 zeer goed op de hoogte te zijn van de in zijn ogen gevaarlijke manier waarop de bevolking aan drinkwater kwam. Napoleon had de Parijzenaars, met de aanleg van het Canal de l’Ourcq, al laten zien dat hij besefte hoe groot het belang van water was voor het bestaan van een stad. Hij gaf opdracht een commissie in te stellen om met voorstellen voor verbetering van het drinkwater in Amsterdam te komen. Dat is er toen niet van gekomen. Wel in 1854, toen Amsterdam als eerste stad in Nederland een waterleidingsysteem liet aanleggen.

Woest water

Op 1 januari 1811 nam de Franse minister van de marine graaf Decrès (1761-1820) het bestuur over van de voormalige Hollandse zeemacht en op 1 maart 1811 werd vice-admiraal Laurent Jean François Truguet (1752-1839) benoemd tot préfect maritime van Holland.

Maandag 23 september 1811 verliet de keizer Oostende en ging te paard langs het strand naar Blankenberge, (nu) België om de kust te inspecteren. Vervolgens ging Napoleon met een vissersschuit over het Zwin naar Breskens. Drijfnat van de regen kwam Napoleon aan op Cadzand, wat toen nog een eiland was. Hij bezocht de fortificaties Oranje en Nassau, die samen met nog enkele wallen het zogenaamde Retranchement de Cassandria vormden, ongeveer een uur varen ten noorden van Sluis. De keizer vervolgde zijn tocht naar Breskens om daar fort Napoleon, het Middenfort en het fort Imperial te inspecteren. De keizer schrijft om 7 uur in de ochtend vanuit Breskens aan Marie Louise: ‘Mijn vriendin, ik ben gisteravond behoorlijk vermoeid aangekomen in Breskens, vanaf Oostende heb ik te paard gezeten; ik ga de forten bekijken, die ik heb laten bouwen. Ik zal overnachten aan boord van mijn eskader, dat hier voor anker ligt. Ik ben doorweekt, het regent nog. Mijn gezondheid is uitstekend en ik heb gisteren niets van je gehoord. Ik hoop dat het goed met je gaat en dat je tevreden bent over Brussel. Adieu Louise, gedraag je goed en bemin je trouwe echtgenoot. NAP’

De keizer eindigde die dag op het admiraalschip de Charlemagne. Een woeste zee noodzaakte hem zestig uur op het schip te blijven. Tijdens dit verblijf aan boord van een hevig schommelend schip op de woeste zee bleek de keizer over zeebenen te beschikken. Hij had totaal geen last van zeeziekte, greep het verblijf aan om brieven te schrijven, decreten uit te vaardigen, plannen te bestuderen. (zie p. 56).

[caption id="attachment_42130" align="alignright" width="166" caption="Napoleon op the Bellerophon, schilderij van Charles Lock Eastlake, 1815"][/caption]

Verregend Waterloo

In oktober 1813 werd Napoleon verslagen tijdens de Volkerenslag te Leipzig. De geallieerden trokken Parijs binnen en dwongen Napoleon afstand te doen van de regering. Hij werd verbannen naar het eiland Elba, het grootste eiland van de Toscaanse Archipel en na Sicilië en Sardinië het derde eiland van Italië. Hij mocht zich nog wel keizer noemen en een leger van 600 man onder zijn bewind hebben. Napoleon verbleef van 4 mei 1814 tot 26 februari 1815 op Elba. Hij reorganiseerde het eiland, waardoor de economie sterk verbeterde.

Hij ontsnapte en landde op 1 maart met een legertje van 1400 man in het zuiden van Frankrijk vanwaar hij optrok naar Parijs. Het was het begin van het ‘honderd dagen tijdperk’. Duizenden soldaten van het Franse leger liepen naar hem over en op 20 maart trok Napoleon triomfantelijk Parijs binnen.

Op zondag 18 juni 1815 vond de hel van Waterloo plaats. Hier vochten 200.000 man op nog geen 13 km² een negen uren durende titanenstrijd uit. Napoleon was dicht bij de zege. Hij leek lange tijd heer en meester op het slagveld. Op vrijdag 16 juni, een warme dag, ‘vonden’ maarschalk Ney (1769-1815) en Napoleon elkaar niet. Ney wachtte tot elf uur op orders van Napoleon, terwijl Napoleon dacht dat Ney al in volle actie was. Hierdoor had Napoleon het voordeel van een verrassingsoperatie verloren. Toch bleef hij optimistisch en bij de voorbereidingen van de slag van de volgende dag sprak Napoleon nog zijn vertrouwen in de zege uit: “l’affaire d’un déjeuner” (het is zo gepiept.).

Het is ondoenlijk om hier de hele ‘Slag der Slagen’ te beschrijven maar feit is dat het water dit keer voor Napoleon zeer ongunstig, beter gezegd rampzalig was. Op de avond van 16 juni begon het te regenen, de voorbode van een hevig onweer. De nacht van 17 op 18 juni regende het nog altijd. De lössachtige grond veranderde in bruine modder. Dat was de reden dat Napoleon de volgende dag pas om half twaalf het sein tot de aanval gaf. Over de natte grond was het niet mogelijk snel artillerie te verslepen, hierdoor slaagde Napoleons broer Jérôme Bonaparte (1784-1860) er niet in de kasteelboerderij Hougoumont in te nemen.

Waterloo dankt zijn naam aan de rivieren en vijvers die het bos bewaterden. ‘Waterlots’ staat voor moerasweiden, Napoleons leger zakte er letterlijk in weg. Napoleon verloor de slag bij Waterloo van de Geallieerden onder leiding van de hertog van Wellington (1769-1852), generaal Von Blücher (1742-1819) en prins Willem van Oranje (1792-1849). Sindsdien is de uitdrukking ‘zijn Waterloo vinden’ in het Nederlands een gevleugelde uitdrukking voor ‘definitief verslagen worden’. Het plaatsje vlakbij Brussel is zo beroemd geworden, dat er inmiddels tachtig andere plaatsen op de wereld te vinden zijn die naar Waterloo zijn vernoemd.

Als Wellington aan het eind van de strijd het slagveld overziet, verklaart hij: “Behalve een verloren slag, ken ik niets droeviger dan een gewonnen slag.” Voor Napoleon was Waterloo het graf van zijn keizerrijk. Zijn eigen graf zou gegraven worden op St. Helena.

Van 13 juli tot en met 15 juli 1815 wacht Napoleon op Ile d’Aix op een Brits schip dat hem, zo dacht hij, naar Engeland zou brengen. Of naar de Verenigde Staten om daar asiel te krijgen. Het wordt St. Helena, een Brits eiland in het zuiden van de Atlantische Oceaan, 2800 km ten westen van de Afrikaanse kust. Hij gaf zich op 14 juli over aan kapitein Maitland (1777-1839) van het Britse schip Bellérophon. Ook tijdens deze tocht over zee verbaasde hij de Engelse zeelui met zijn goede gezondheid en ‘zeebenen’.

Het schip de Bellérohone had eerder deelgenomen aan de Slag van de Nijl (1798) en de Slag bij Trafalgar (1805). Nadat het schip Napoleon had vervoerd naar zijn verbanningsoord St. Helena, werd de Bellérohon een gevangenisschip, in 1824 kreeg het de naam Captivity. Op 12 januari 1836 werd het schip verkocht en afgebroken in het Surrey kanaal in Rotherhithe, een district in zuidoost Londen.

Begraven bij de wilgen

Ook tijdens zijn laatste levensjaren die hij in gevangenschap doorbracht op St. Helena nam Napoleon graag een bad. Het bad was waarschijnlijk een van de weinige plekken waar hij zich weer zichzelf kon voelen. Al mijmerend over waar en hoe het mis was gegaan?

Napoleon werd zwak en ziek, het enige wat hem mogelijk beter had kunnen maken was de teruggave van zijn vrijheid. Napoleon had de Britten, zijn bewakers op St. Helena, laten weten dat hij graag in Frankrijk begraven wilde worden, vlakbij de Seine. Die wens werd hem al bij leven ontzegd door de Britse regering. Het zou St. Helena worden. Tijdens een tochtje met zijn paard op het eiland, steeg hij af in Geranium Valley, bij een bron om zichzelf en zijn paard water te geven. Vanaf dat moment werd zijn drinkwater uit Geranium Valley gehaald en daar wilde hij, bij twee grote wilgen, begraven worden.

Op 10 oktober 1820, als hij het vertrouwde warme water van zijn met lood bekleden badkuip verlaat, wordt Napoleon onwel. Hij wordt naar zijn bed gedragen. Napoleon stierf op 5 mei 1821, vroeg in de avond. Zijn lichaam werd gewassen en hij werd geparfumeerd met zijn lievelings eau de cologne en begraven bij de wilgen. Om 21 jaar later, per boot terug te keren in Parijs, waar hij werd herbegraven in Dôme des Invalides (NiN #3).

Tien jaar na Napoleons dood, in 1831, voer Darwin uit met het schip de Beagle en veranderde de wereld, evenals Napoleon Bonaparte dat had gedaan. Darwin gaf met zijn evolutietheorie de aanzet tot een definitieve scheiding tussen kerk en staat én ‘gelijkheid’ tussen mens en dier.