Gustave Courbet en zijn 'l'Origine du Monde'

Het wereldberoemde schilderij l'Origine du Monde van Gustave Courbet houdt al sinds 1866 de gemoederen bezig. Het erotische werk zorgde in de negentiende eeuw voor veel opschudding. Maar ook later bleef het werk kunsthistorici intrigeren. Want wie was er zo nietsverhullend door de schilder vereeuwigd? 

De Franse kunstschilder Gustave Courbet (1819-1871) was een boerenzoon afkomstig uit Ornans, die zijn leven wijdde aan de schilderkunst na een mislukte rechtenstudie in Parijs. Hij was kort in de leer bij academieschilder Charles Steuben en bemachtigde een atelier in het Parijse Quartier Latin. Courbet zette zich af tegen de gangbare romantische en classicistische kunststromingen en profileerde zichzelf als een realistisch schilder. Op de voor hem typerende grote schilderdoeken legde hij alledaagse, ‘onbeduidende’ taferelen vast, zonder daarbij de werkelijkheid te idealiseren. Zijn vernieuwende stijl zorgde voor de nodige opschudding in de Parijse salons.

l’Origine du Monde

In 1866 voltooide Courbet zijn bekendste, weinig verhullende en daardoor controversiële werk: l’Origine du Monde (‘De oorsprong van de wereld’). Nog voordat het werk publiekelijk tentoongesteld kon worden, kocht de Turks-Egyptische diplomaat en kunstverzamelaar Khalil Bey, ook bekend als Halil Şerif Pasha, het op als uitbreiding van zijn erotische privécollectie. Uiteindelijk kwam l’Origine du Monde via allerlei omwegen door Hongarije en Rusland in 1995 in handen van het Musée d’Orsay in Parijs. Het schilderij, met daarop het ontblote lichaam van een liggende vrouw met ‘gespreide dijen’, bezorgde Courbet vanaf dat moment in de kunstgeschiedenisboeken de reputatie van revolutionair kunstenaar. Juist door doelbewust hoofd, armen en benen van de vrouw weg te laten, was Courbet er volgens kunstcritici in geslaagd om vrouwelijkheid in al haar natuurlijke puurheid te tonen.

Verbeelding van artistiek bloot

Courbet was daarmee een stap verder gegaan dan andere realistische kunstenaars, zoals bijvoorbeeld Édouard Manet (1832-1883), die met zijn provocerende Le déjeuner sur l’herbe in 1863 al enigszins de conventionele regels van de schilderkunst tartte. Courbet maakte echter als eerste volledig korte metten met de trend om ‘naakt’ op een geïdealiseerde en verheven manier weer te geven op het schilderdoek. Als realist pur sang stond hij met zijn directe en gedurfde stijl aan de basis van een nieuwe benaderingswijze van het artistieke bloot.

Joanna Hiffernan

De Franse kunstliefhebber die in 2010 het schilderij met het vrouwelijke gezicht voor 1400 euro op de kop tikte, dreigde Courbet’s revolutionaire staat van dienst op het spel te zetten. Taxateur en Courbet-specialist Jacques Fernier achtte de kans zeer groot dat l’Origine du Monde zoals wij het kennen inderdaad niet compleet is. Vermoedelijk knipte Courbet zijn grotere tableau in stukken voor de verkoop, om zo zijn model in bescherming te nemen en haar te behoeden voor een schandaal. Het is niet zeker wie dit model was, maar de meest gangbare aanname is dat het de muze van de Amerikaanse kunstschilder James McNeill Whistler (1834-1903) betrof: het Ierse model Joanna Hiffernan (1843-1903), op wie Courbet volgens sommige bronnen heimelijk verliefd was.

Constance Queniaux 

Toch bleef er twijfel over de identiteit van het model. Kunsthistorici vermoedden dat het donkere schaamhaar van de afgebeelde vrouw niet van Hiffernan kon zijn, zij had immers vuurrood haar. In 2018 kwam het idee dat Courbet Joanna Hiffernan afbeeldde, nog meer op losse schroeven te staan. De Franse historicus Claude Schopp onderzocht brieven tussen Alexandre Dumas fils en George Sand. Uit die correnspondentie zou blijken dat het niet Joana Hiffernan, maar Constance Queniaux was, die door Courbet werd vereeuwigd. Met die theorie is ook de connectie met Khalil Bey verstevigd. Queniaux was namelijk een minnares van de diplomaat.