Hadewijch: Middeleeuwse Mystica

Hadewijch was een dertiende-eeuwse dichteres en mystica waarvan het werk behoort tot de canon van de Nederlandse literatuur uit de middeleeuwen. Hadewijch woonde waarschijnlijk in het hertogdom Brabant en er wordt vaak naar haar verwezen als Hadewijch van Antwerpen. Over het leven van Hadewijch is vrijwel niets bekend, maar wat we van haar weten is afgeleid uit haar werk.

Het werk van Hadewijch bestaat uit Strofische gedichten, Mengeldichten, Visoenen en Brieven. Verder heeft Hadewijch de ‘Lijst der Volmaakten’ samengesteld, waarin zij een reeks mensen opsomt die volgens haar ‘dertiende visioen’ tot volmaakte minnaars van God gerekend worden. Dit laatste document was voor de Vlaamse jezuïet Jozef van Mierlo (1878-1958) cruciaal voor het vaststellen van de tijd waarin Hadewijch geleefd moet hebben, namelijk vóór of omstreeks het midden van de 13e eeuw.

Onder vermelding van een reeks gestorven volmaakten die Hadewijch tot haar tijdgenoten rekende, noemde ze ‘een begijn die door meester Robbeert werd terechtgesteld om haar waarachtige liefde’. Jozef van Mierlo betoogde dat ‘meester Robbeert’ verwees naar Robert le Petit (‘le Bougre’), die als pauselijk inquisiteur in 1236 en 1239 ongeveer 260 mensen uit het noorden van Frankrijk en uit de Nederlanden op de brandstapel ter dood bracht. Dit betekent dat Hadewijchs lijst uit deze periode dateert.

Dertiende-eeuwse vrouwenbeweging

Gezien Hadewijchs kennis van Latijnse theologische teksten en haar vertrouwdheid met Franse minneliederen is het waarschijnlijk dat ze uit een adellijke familie kwam. Uit haar brieven kan worden  opgemaakt dat zij de leiding gaf aan een groep religieuze vrouwen.  Ze gaf deze vrouwen geestelijke raad en steun in brieven, maar ook door middel van gedichten. Naar alle waarschijnlijkheid maakte Hadewijch deel uit van de religieuze vrouwenbeweging van de 13e  eeuw. Dit stelde Van Mierlo vast op grond van het feit dat in Hadewijchs Lijst der Volmaakten de meerderheid van de volmaakten uit vrouwen bestaat. Verder is het opvallend dat Hadewijch in haar lijst niet alleen prominente heiligen noemt, maar ook veel onbekende mensen en zelfs voor de institutionele Kerk controversiële personen. 

Minne in het werk van Hadewijch

De werken van Hadewijch zijn terug te voeren op één gemeenschappelijk onderwerp: de minne, de mystieke liefde tussen God en mens. Ze schreef deze werken voor de gelijkgestemde vrouwen die zij leidde, haar vriendinnen. De meest duidelijke voorbeelden hiervan waren haar brieven. In Hadewijchs belerende brieven komt ze naar voren als een zusterlijke vriendin en een moederlijke leidster, maar vooral een hartstochtelijke minnares van God. Hadewijchs radicale minnedienst was een voorbeeld voor haar vrouwelijke volgers.

Mengeldichten

Ook in haar Mengeldichten richtte Hadewijch zich tot haar vriendinnen, die ze aanmoedigde om als dappere ridders het minne-avontuur te doorstaan. Recent onderzoek betoogt dat Hadewijch de melodie en vorm van de veel Mengeldichten heeft ontleend aan liederen van Noord-Franse minnezangers (trouvères) uit de eerste helft van de 13e eeuw. Anderen zijn bewerkingen  contrafacta van Latijnse religieuze lyriek, waarbij nieuwe teksten op bestaande melodieën werden geschreven.

Nalatenschap

Hadewijchs overgeleverde werk bestaat uit 45 strofische gedichten, 16 mengelgedichten, 31 brieven en 14 visioenen en de ‘Lijst der Volmaakten’. Haar werken zijn gezamenlijk overgeleverd in drie 14e-eeuwse handschriften. Hadewijch is daarmee de eerste Nederlandstalige auteur van wie het verzamelde werk in één band overgeleverd is.

In verschillende Middelnederlandse handschriften zijn  excerpten van Hadewijch aangetroffen, meestal afkomstig uit haar brieven. Verder heeft Hadewijch een grote invloed gehad op meerdere mystici, zoals Jan van Ruusbroec (1293-1381), Godfried van Wevel (ca. 1310-1396) en Hendrik Mande (ca. 1360-1431). Na de Middeleeuwen verdween Hadewijch in de vergetelheid en ze werd pas herontdekt in 1838. Vooral de inzet van Jozef van Mierlo bezorgde Hadewijch een plaats in de canon van de Nederlandse literatuurgeschiedenis. Sindsdien is Hadewijch een van de meest gelezen en gewaardeerde Middelnederlandse auteurs geworden.

Publicaties:

-          De Visioenen van Hadewych, J. van Mierlo ed., 2 delen (Leuven 1924-1925).

-          Strophische gedichten, J. van Mierlo ed., 2 delen (Antwerpen 1942).

-          Brieven, J. Van Mierlo ed., 2 delen (Antwerpen 1947).

-          Mengeldichten, J. Van Mierlo ed. (Antwerpen 1952).

-          Visoenen, F. Willaert ed. en I. Dros vert. (Amsterdam 1996).

-          De brieven van Hadewijch, P. Mommaerts vert. (Averbode 1999).

-          Liederen, V. Fraeters, F. Willaert en L.P. Grijp ed. (Groningen).