Herkomst van 'een kat in de zak kopen'

Wanneer je niet tevreden bent over een aankoop kun je dit in het Nederlands uitdrukken door te zeggen dat je ‘een kat in de zak hebt gekocht’. Deze bekende uitdrukking bestaat al lang in de Nederlandse taal, maar waar komt de uitdrukking eigenlijk vandaan?

Over de herkomst van de uitdrukking ‘een kat in de zak kopen’ bestaan twee belangrijke theorieën, die overeenkomsten vertonen maar ook iets van elkaar verschillen. Spreekwoorddeskundige Stoett meent dat deze uitdrukking stamt uit de tijd dat bonthandelaren nog jassen van kattenbont maakten. Niet alle katten waren geschikt om bont van te maken, eigenlijk waren alleen zwarte katten daar geschikt voor.

Oplichting

Sommige mensen probeerden soms toch katten met een andere kleur te verkopen aan een bonthandelaar. Dit deden ze dan door de kat aan te bieden in de zak, in de hoop dat de handelaar erop vertrouwde dat het een zwarte kat zou zijn. Wanneer een bonthandelaar niet in de zak had gekeken voor hij de kat kocht en zich had laten oplichten, zei men dat hij een ‘kat in de zak had gekocht’.

Oude volksverhalen

Een andere spreekwoorddeskundige, Harrebomeé, heeft een andere theorie over de herkomst van de uitdrukking ‘een kat in de zak kopen’. Hij stelt dat deze uitdrukking afkomstig is uit oude volksverhalen die gingen over de ‘wisseldaalder’. Dit was een fictieve munt die als bijzondere gave had dat hij altijd weer terugkeerde naar de eigenaar. Wanneer je een wisseldaalder had, kon je dus nooit arm worden. In deze verhalen ging het er vooral om hoe je een dergelijke munt kon bemachtigen.

Duivel

In sommige van deze verhalen kwam de ‘kat in de zak’ voor en speelde ook de duivel een grote rol. De duivel was in deze verhalen namelijk degene die de felbegeerde wisseldaalder in zijn bezit had. Om deze wisseldaalder te bemachtigen moest iemand met een kat in een zak op middernacht op een kruispunt gaan staan. Wanneer je daar stond kwam de duivel in de vermomming van een persoon langs, om te vragen wat er in de zak zat. Je moest dan zeggen dat er een haas in zat, waarna de duivel deze met de wisseldaalder van jou kocht. Daarna moest je maken dat je wegkwam, om te voorkomen dat de duivel doorhad dat je hem bedrogen had. Je had de duivel dan dus ‘een kat in de zak’ verkocht en zo de wisseldaalder bemachtigd.

Van dit verhaal bestaan nog verschillende andere varianten waar ook ‘een kat in de zak’ in voorkwam, weer met als doel om de duivel op te lichten. Beide theorieën gaan er dus vanuit dat mensen vroeger een kat in een zak deden om iemand op te lichten en daar komt de uitdrukking dan ook vandaan.