Gaarkeuken in Rotterdam, 1917. Bron: Nationaal Archief Anefo.

Oorsprong van 'een veeg uit de pan krijgen'

Wanneer je van iemand op je kop krijgt, kun je dit uitdrukken door te zeggen dat je ‘een veeg uit de pan krijgt’. Deze uitdrukking is algemeen bekend in het Nederlands en bestaat al honderden jaren, maar waar komt de zegswijze eigenlijk vandaan?

‘Een veeg uit de pan krijgen’ is afkomstig van de manier waarop vroeger het eten onder de mensen verdeeld werd. Letterlijk betekende het namelijk dat je je portie eten uit een grote pan toebedeeld kreeg. De ‘veeg’ in deze zegswijze moet dan waarschijnlijk worden uitgelegd als een ‘vegende beweging’ die met een opscheplepel gemaakt werd om het eten uit de pan te halen en op iemands bord te leggen.

In de letterlijke betekenis ‘een portie eten krijgen’ wordt ‘een veeg uit de pan krijgen’ eigenlijk nooit gebruikt en dat lijkt altijd al zo geweest te zijn. De ironische variant van ‘een veeg uit de pan krijgen’, wat dus ongeveer hetzelfde betekent als ‘zijn portie krijgen’, wordt in ieder geval al gebruikt vanaf de 17e eeuw.

Volgens spreekwoorddeskundige F. A. Stoett gebruikte de beroemde Nederlandse dichter en toneelschrijver Gerbrand Adriaanszoon Bredero (1585-1618) de uitdrukking namelijk al in één van zijn teksten en had deze uitdrukking toen al dezelfde betekenis als ze nu heeft. Hoe het kan dat ‘een veeg uit de pan krijgen’ eigenlijk alleen op ironische wijze wordt toegepast, is niet bekend.

Er bestonden vroeger overigens veel varianten op de uitdrukking. Zo vermeldt Stoett dat ook ‘een lik uit de pan krijgen’, ‘van de pan krijgen’ en ‘een streek uit de pan krijgen’ gangbare uitdrukkingen waren. Tegenwoordig kennen we echter vooral nog de variant met ‘een veeg’. Stoett noemt in zijn spreekwoordenboek ook nog een andere uitdrukking die hetzelfde betekent, namelijk ‘van de taart krijgen’. Ook deze uitdrukking wordt tegenwoordig niet meer gebruikt in het Nederlands.