Titel ‘koningin’ in de 19e eeuw

Het hoort bij de traditie dat als er een koning is, zijn vrouw als koningin wordt toegesproken. Maar het is een manier van spreken

Aldus Máxima, tijdens het interview met het aanstaande Nederlandse koningspaar dat op 18 april 2013 werd uitgezonden. Haar toekomstige titel van ‘koningin’ doet al sinds de aankondiging van Beatrix’ abdicatie de nodige stof opwaaien. Toch is het gebruik van deze titel al gangbaar sinds koning Willem I en zijn vrouw Wilhelmina van Pruisen - de eerste koningin der Nederlanden.

Sinds het ontstaan van het Koninkrijk der Nederlanden in 1815 is in de Nederlandse grondwet vastgesteld dat Nederland een ‘Koning’ heeft. Er is echter nooit wettelijk vastgelegd wat de aanspreektitel van de koninklijke echtgenote zou moeten zijn. In de 19e eeuw was het in heel Europa gangbaar dat vrouwen wel de titel van hun man mochten gebruiken, terwijl dit andersom logischerwijs onmogelijk was. Omdat de eerste drie vorsten van het Nederlandse koningshuis allemaal mannen waren (Willem I, Willem II en Willem III) werden hun echtgenotes daarom ‘gewoontegetrouw’ als koningin of koningin-gemalin betiteld.

Dat hierover geen verwarring of discussie ontstond, had vooral te maken met het simpele feit dat in de 19e eeuw vrouwen toch als ondergeschikt aan de man werden gezien. De eerste Nederlandse ‘koninginnen’ waren achtereenvolgens koningin Wilhelmina (1774-1837), koningin Anna Paulowna (1795-1865) en de twee echtgenotes van Willem III: koningin Sophie (1818-1877) en koningin Emma (1858-1934). Alleen laatstgenoemde gaf haar koninginnentitel iets meer inhoud. Na de dood van Willem III in 1890 werd zij namelijk gedurende acht jaar koningin-regentes voor de jeugdige troonopvolgster: ‘Prinses der Nederlanden’ Wilhelmina (1880-1962).

Nadat de troon vanaf 1898 officieel in vrouwelijke lijn was overgegaan, werden de echtgenoten van de vorstinnen betiteld als ‘Prins der Nederlanden’ of ‘prins-gemaal’ van het staatshoofd. Prins Claus nam na de troonsbestijging van zijn vrouw in 1980 echter afstand van deze titel, uit respect voor zijn schoonvader, prins Bernhard, die daarmee de laatste persoon was die deze titel droeg. Claus werd daarmee ‘gewoon’ Prins Claus, jonkheer van Amsberg. Vanaf datzelfde jaar kreeg Willem-Alexander als troonopvolger de titel ‘Prins van Oranje’. Dit vormde een verwijzing naar het vroegere prinsdom Orange in Frankrijk, dat sinds de 16e eeuw in het bezit was van het huis van Nassau.

Na het aantreden van Willem-Alexander als koning op 30 april 2013, wordt zijn echtgenote Máxima volgens de traditie gewoon weer koningin genoemd. Hoewel hier nogal wat ophef en verwarring over is ontstaan, laat het aanstaande koningspaar zelf geen twijfel bestaan over de rolverdeling: “Het koningschap is niet zoiets als een duobaan, en er is maar één staatshoofd”.