Wie was Jan Zwartendijk en waarom moet hij de 'hoogste koninklijke onderscheiding' krijgen?

Jan Zwartendijk: niet iedereen kent hem, maar zijn naam gaat steeds meer over de tong. Kamerlid Sjoerd Sjoerdsma schreef in februari 2023 een brief naar de Koning over deze verzetsheld en vroeg daarin of Zwartendijk de hoogst mogelijke koninklijke onderscheiding verleend kan worden. Waarom wil Sjoerdsma deze man – 83 jaar na dato – nog in ere herstellen?

Jan Zwartendijk werd in 1896 geboren en werkte voor Philips. In 1939 klom hij op naar de functie directeur van Litouwse operaties. Hier kwam een abrupt einde aan door het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, waardoor de export van radiobestanddelen naar Litouwen stil kwam te staan. Zwartendijk werd gevraagd door zijn baas, ambassadeur L.P.J. de Decker, om tijdelijk de Nederlandse consul te worden in Kaunas, Litouwen.

Onrust in Litouwen

Daar was het echter onrustig. Al in 1926 werd het democratische Litouwen opgeschrikt door een militaire staatsgreep onder leiding van Antanas Smetona. Augustinus Voldemaras nam de taak op zich een regering te vormen en versterkte de invloed van de Litouwse Nationalistische Unie. Hierna werden oppositiepartijen langzaam maar zeker verboden, kwam er meer censuur en werden nationale minderheden zoals Joden beknot in hun rechten. Tegelijkertijd kwamen er juist meer joden naar Litouwen, op de vlucht voor de nazi-overheersing in Duitsland. Litouwen werd in juli 1940 bezet door de Sovjet-Unie, door het sluiten van het Molotov-Ribbentroppact (1939). Hitler startte in juni 1941 met operatie Barbarossa en verbrak daarmee het Molotov-Ribbentroppact. Hierna werd Litouwen ingenomen door de nazi’s. 

Via Japan naar de gewenste bestemming

In 1940 hielp Zwartendijk Joodse vluchtelingen met een vergunning om Litouwen uit te vluchten en op Curaçao of Suriname te kunnen komen. Hierna konden vluchtelingen de Trans Siberïe Express nemen naar Japan en op die manier het (toen nog) veilige Nederlands-Indië bereiken, waarna ze verder konden reizen naar de andere Nederlandse overzeese gebieden. In de vergunning staat: ‘an entrance visa is not required for the admission of aliens to Surinam, Curaçao, and other Dutch possessions in America.’ Hierbij werd niet verteld dat de toelating alleen kon plaatsvinden door toestemming van de plaatselijke koloniale gouverneurs, die hier zelden of niet mee instemden. Eigenlijk konden de vluchtelingen in Curaçao dus niets met de vergunning, maar het zorgde wel voor het belangrijkste op dat moment: vluchten uit het gevaarlijke Litouwen.

Deze praktijken vonden officieel plaats van juni tot augustus 1940 en zorgden ervoor dat ongeveer tienduizend Joden werden gered, aldus auteur Jan Brokken in zijn boek De Rechtvaardigen. Brokken zegt echter ook dat Zwartendijk doorging met het uitschrijven van visa, na de sluiting van het consulaat, en nog honderden visa heeft uitgegeven.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Mister Radio Philips: een van Zwartendijks bijnamen

Nadat Zwartendijks kantoor begin augustus 1940 in beslag werd genomen door de autoriteiten van de Sovjet-Unie, ging hij een maand later weer bij Philips in Nederland aan het werk. Zijn identiteit was voor lange tijd onbekend; bij het regelen van de visa werd hij aangeduid als Mister Radio Philips. Ook de Nederlandse Oskar Schindler en Engel van Curaçao behoorden tot zijn bijnamen. Hij overleed in 1976.

‘Erkenning, een standbeeld en een prominente plaats in de geschiedenisboeken’

Sjoerdsma wil dat Zwartendijk erkend wordt voor zijn daden en er een standbeeld wordt opgericht. Ook moet Zwartendijk een prominente plaats in de geschiedenisboeken innemen. ‘Pijnlijk genoeg gaf Nederland hem niets van dat alles. Over deze ‘Nederlandse Schindler’ zijn geen speelfilms gemaakt. Onze kinderen worden niet met zijn heldendaad grootgebracht. Erkenning kreeg hij evenmin. Integendeel zelfs, zijn heldenmoed werd beloond met een reprimande van het ministerie van Buitenlandse Zaken wegens schending van consulaire richtlijnen.’

Hulp van Zwartendijk werd niet gewaardeerd door het Ministerie van Buitenlandse Zaken

Sjoerdsma tipt met de laatste zin aan een gevoelig onderwerp, want Jan Zwartendijk kreeg een officiële berisping van de Nederlandse overheid, omdat hij de visa ‘ten onrechte’ verstrekte. Eind 2018 bood het Ministerie van Buitenlandse Zaken daarover haar excuses aan tegenover de nabestaanden. Sjoerdsma eindigt ermee te zeggen dat Zwartendijk in Litouwen en Israël al erkenning heeft gekregen door middel van een monument en een eretitel. ‘Het is tijd dat ook Nederland de erkenning geeft die deze verzetsheld verdient. Wij vragen u daarom Jan Zwartendijk postuum de hoogste koninklijke onderscheiding te verlenen.’

BRONNEN:

• Brokken, J. : De Rechtvaardigen (2020)
• Encyclopedia: Jan Zwartendijk 
• NRC: Tweede Kamer wil onderscheiding voor Jan Zwartendijk, redder van duizenden Joden  
• Eindhovens Dagblad: ‘Mister Radio Philips’ die vele levens redde centraal bij Studium Generale van TU/e