Paus Gregorius XIII en de tien verdwenen dagen

Rond 1500 begon de lente op 11 maart. Dat was een gevolg van het hanteren van de Juliaanse kalender. Het verschil tussen het Juliaanse kalenderjaar van 365¼ dagen en de tijd die de aarde nodig heeft voor een volledige omloop rond de zon (tropisch jaar) is ongeveer 11 minuten. Dat lijkt weinig op een mensenleven, want dat komt op slechts 1 dag in de 128 jaar. Maar vijf eeuwen geleden bestond dat verschil al anderhalf millennium en was daarmee opgelopen tot ruim tien dagen.

Dat had als gevolg dat de lente buiten in de natuur al anderhalve week bezig was, terwijl de mensen binnen op hun kalender nog naar de winter zaten te kijken.Men wilde dat de lente weer op 21 maart begon en niet op 11 maart. Daarom kwam Paus Gregorius XIII in 1582 met zijn Calendarium Gregorianum Perpetuum (Eeuwigdurende Gregoriaanse Kalender). Waarin hij schreef: ‘bepalen en bevelen wij, dat van de maand oktober van het jaar 1582 de tien dagen worden geschrapt [tussen 4 en 15 oktober]’.

Gregorius had er ook voor kunnen kiezen om de verschillen geleidelijk recht te trekken, bijvoorbeeld door een jaarlijkse kleinere correctie, maar koos voor een drastische maatregel. De mensen moesten op 4 oktober gewoon gaan slapen, gevolgd door een nieuwe dag op 15 oktober. De tien tussenliggende dagen zouden niet bestaan, opgeslokt door de veelvraat die verandering heet. De Juliaanse kalender zou op 4 oktober zijn laatste dag ingaan en de volgende dag, 15 oktober, opgevolgd worden door de Gregoriaanse kalender.

Dat werd niet door iedereen gewaardeerd. Letterlijk. De functionarissen die afhankelijk waren van het innen van huur, belastingen en rente zagen zomaar hun inkomen over oktober met een derde verminderen. Dat zij hiervoor in diezelfde tien te verdwijnen dagen ook niets te verhuren, belasten of te verrekenen hadden zagen ze voor het gemak over het hoofd. Gregorius was ook hier vooruitziend en had in zijn Inter Gravissimas opgenomen: ‘Opdat echter deze weglating van tien dagen geen nadeel brenge voor wie maandelijkse of jaarlijkse betalingen dient te verrichten, zullen de rechters tot plicht hebben bij elk geschil dat er zou kunnen uit voortvloeien, rekening te houden met genoemde weglating en de vervaldag van betalingen te verschuiven met tien dagen.’

Vervolgens beval Gregorius een aanpassing van de schrikkeljaren. Nog steeds moesten die om de vier jaar plaatsvinden – een aanduiding die nu wel begrepen werd, in tegenstelling tot hetzelfde bevel dat ooit door Julius Ceasar was uitgevaardigd – behalve in de eeuwjaren (1700, 1800 enzovoort). De uitzondering op deze uitzondering zou gevormd worden door de eeuwjaren die deelbaar zijn door 400. Dat laatste zorgde er niet alleen voor dat deze kalender veel langer in de pas zou blijven lopen met de omloop van de aarde rond de zon, maar ook dat dit onderdeel van de veranderingen nog even werd uitgesteld, van 1600 naar 1700.

Gregorius was ook nog op andere manieren voorzichtig. Hij verbood alle drukkers ‘welke gevestigd zijn in het gebied dat rechtstreeks of onrechtstreeks behoort tot onze jurisdictie’ om de nieuwe kalender te drukken, om eventuele fouten te voorkomen. En ach, nu hij toch bezig was, voegde hij later enkele regels toe: ‘aan de andere drukkers, waar ook ter wereld, leggen wij hetzelfde verbod op’. In zijn afsluitende artikel concludeert hij: ‘Het is dus aan elkeen, zonder uitzondering, verboden in te gaan tegen deze akte van ons voorschrift, verordening, decreet, wil, goedkeuring, verbod, opheffing, afschaffing, aansporing en verzoek, of er zich met roekeloze stoutmoedigheid tegen te verzetten. Indien echter iemand zich dit aanmatigde, dient hij te weten hij dat hij zich blootstelt aan de toorn van de Allerhoogste en van zijn heilige apostelen Petrus en Paulus.’

De mens zou de mens niet zijn als er geen bezwaren zouden zijn tegen het schrappen van tien dagen: wat moest er gebeuren met de huur, rente en belastingen over de betreffende periode? Boeren veronderstelden zelfs scheuringen in het dierenrijk, als een deel van de vogels hun trek naar het zuiden zouden aanvangen en de rest nog niet. De verwarring en onzekerheid werd uiteindelijke misschien wel het best geïllustreerd door de gedachte dat het leven door de ingreep ook met tien dagen bekort zou worden – de sterfdatum kwam immers nu tien dagen dichterbij te liggen op Gods kalender?

Meer weten? Lees Tien verdwenen dagen – over de menselijke maat achter ons wereldbeeld, Michiel van Straten.