Pausin Johanna: vrouwelijke kerkleider

De Rooms-katholieke kerk heeft in de loop van de geschiedenis veel omstreden pausen en tegenpausen voortgebracht. Toch spant het verhaal van ‘pausin Johanna’ de kroon. Hoewel er geen onomstotelijk historisch bewijs is geleverd dat deze vrouwelijke paus daadwerkelijk heeft bestaan, wordt zij toch in meerdere middeleeuwse geschriften vermeld. Wie was deze opmerkelijke vrouw en klopt de legende dat zij de katholieke kerk een hak wist te zetten?

Uit de 9e eeuw, de periode waarin ‘pausin Johanna’ zou hebben geleefd, zijn geen schriftelijke bronnen beschikbaar die haar bestaan kunnen bevestigen. De enige aanwijzing voor haar bestaan uit deze tijd, een voetnoot in de 9e-eeuwse kroniek van Anastasius Bibliothecarius (810-897), is pas eeuwen later aan het document toegevoegd. Vanaf de 11e eeuw zijn er meerdere verhalen opgesteld door onder andere de Ierse abt Marianus Scotus (1028-1082) en de dominicaan Jean de Mailly (1190-1260), die elkaar echter veelvuldig tegenspreken. De meest gangbare versie van het verhaal over pausin Johanna is afkomstig uit het 13e-eeuwse Chronicon Pontificum et Imperatum van Martinus Polanus.

Mannelijke vermomming

Pausin Johanna, die volgens sommige bronnen Giberta of Agnes heette, zou hebben geleefd ten tijde van het pontificaat van paus Leo IV (847-855). Zij was afkomstig uit het Duitse Mainz. Het was een slimme, ondernemende en dappere meid, die zich afzette tegen het middeleeuwse keurslijf waarin het vrouwen onmogelijk werd gemaakt fatsoenlijk onderwijs te volgen. De ambitieuze Giberta, of Agnes, verliet daarom al op jonge leeftijd het ouderlijk huis. Ze verkleedde zich als man, nam de naam Johannes aan en trok de wijde wereld in. Mogelijk nam zij hierbij de identiteit van haar broer aan, die bij een inval van de Vikingen om het leven was gekomen.

Kerkelijke carrière

‘Johannes’ reisde eerst naar Athene, waar ze zich verdiepte in Grieks en Latijn, maar ook in wijsbegeerte en godgeleerdheid. Vervolgens vertrok ze naar Italië om verder te studeren en zelf les te geven. In Rome, waar ze zich voordeed als Engelsman, maakte ze indruk met haar wijsheid en welsprekendheid. Een geestelijke benaderde haar met het verzoek priester te worden. Ze ging in op dit voorstel en werd gewijd als Johannes Anglicanus. Met die benaming werd gerefereerd naar haar zogenaamde Engelse afkomst. Als toegewijd priester klom ze snel op in de kerkelijke hiërarchie. Ze werd achtereenvolgens secretaris van de pauselijke curie, kardinaal en vertrouweling van paus Leo IV.

Paus Johannes Anglicanus

Hoewel er tegenwoordig vanuit wordt gegaan dat paus Leo IV overleed op 17 april 855, zou hij volgens de legende al een jaar eerder zijn overleden. Johannes Anglicanus werd als zijn opvolger gekozen en in september 854 geïnaugureerd. Over de duur van haar pontificaat bestaat geen eenduidige informatie: schattingen variëren van enkele maanden tot bijna 2,5 jaar. Voor of tijdens de periode dat zij paus was, zou zij bovendien zwanger zijn geraakt van een Romeinse minnaar. Hoewel ze haar zwangerschap verborgen wist te houden, werd deze ‘zonde’ haar uiteindelijk fataal.

Bevalling en overlijden

Tijdens een processie die dwars door de stad liep, van het Vaticaan naar de kerk van Sint Jan van Lateranen, kreeg zij plotseling ernstige weeën. Tot ontzetting van de toegestroomde vrome bevolking beviel zij midden op straat van haar kind. Als gevolg van de bevalling kwam de pausin zelf om het leven. Volgens een iets andere versie van het verhaal werd zij gestenigd door de furieuze Romeinen, die daarna ook haar kind wurgden.

Er werd schande gesproken van dit voorval. Het was al ongehoord dat een vrouw had op weten te klimmen tot de hoogste positie binnen de katholieke kerk, maar dat zij ook nog een kind had verwekt druiste tegen alle kerkelijke beginselen in. De katholieke kerk nam dan ook direct maatregelen om alles wat aan de vrouwelijke paus herinnerde vakkundig te vernietigen, om zo het bestaan van Johannes Anglicanus te kunnen ontkennen.

De ‘pauselijke kakstoel’

Volgens een vermakelijke legende nam de kerk een wel heel bijzondere maatregel om te voorkomen dat er ooit weer zo’n beschamende fout zou worden gemaakt. Om er zeker van te zijn dat potentiële pausen van het juiste geslacht waren, moesten zij in het vervolg plaatsnemen op een grote, marmeren zetel met een gat in de zitting. Eén van de jongere kardinalen voelde dan vervolgens onder de stoelzitting of de beoogde paus aan deze vereiste voldeed. Als de mannelijkheid kon worden bevestigd, riep de kardinaal dan luidkeels: “Testiculos habet et bene pendentes!”, oftewel: “Hij heeft testikels en ze hangen goed!”. In de Romeinse volksmond werd de zetel uit dit opmerkelijke verhaal al snel de sedia stercoraria genoemd, de ‘pauselijke kakstoel’.

Pausin Johanna, legende of niet?

Waar of niet, het verhaal over de vrouwelijke paus zou in latere eeuwen nog een belangrijke rol spelen. Fanatieke antipapisten grepen het wonderlijke verhaal aan om de katholieke kerk in diskrediet te brengen. Zo werd met name tijdens de reformatie de herinnering aan paus Johanna opgerakeld om de geloofwaardigheid van de katholieke kerk teniet te doen.

Desondanks is het bestaan van Paus Johannes, of Johanna niet helemaal zeker. Het aantal bronnen die het pontificaat van Johannes of Johanna onomstotelijk bewijzen is klein, maar dat kan ook komen doordat de katholieke kerk alles vernietigd heeft. In 2018 werd een Duits onderzoek gepubliceerd, waaruit bleek dat er munten zijn gevonden die het bestaan van Paus Johannes bevestigen.