Russische censuur onder Vladimir Poetin

Tijdens zijn speech op 19 juli 2014 zag Nederland in premier Mark Rutte een aangedane, boze minister-president die de gang van zaken op de rampplek van het neergestorte vliegtuig MH17 afkeurde. De Russen hoorden echter een andere speech. Op de Russische staatstelevisie werd Ruttes speech nagesynchroniseerd en daaruit bleek dat Rutte te spreken was over de werkwijze van de separatisten in het vrijgeven van de rampplek. Een bizar staaltje censuur en propaganda, iets waar Rusland een lange geschiedenis in kent.

Censuur in de Sovjet-Unie en Rusland

In de tijd van de Sovjet-Unie kenden de Russische media een streng censuurbeleid en waren zij verplicht overheidspropaganda te delen met het publiek. Het communistische systeem maakte een verscheidenheid aan meningen binnen de media onmogelijk en overtredingen van de regels door journalisten werden bestraft.

Nieuw mediasysteem na 1990

Na de val van de Sovjet-Unie in 1990-1991 gingen de Russische media op de schop. Vrijheid van meningsuiting, commerciële media en publieke opinie werden zaken die voorheen bij het Westen hoorden, maar nu ook in Rusland de kop opstaken.

De ontwikkeling van een dergelijk nieuw mediasysteem bleek echter moeilijker dan gedacht. De culturele tradities binnen de Russische journalistiek waren niet gemakkelijk te doorbreken; journalisten waren gewend aan decennialange censuur en ook de staat weigerde zijn controle over de pers geheel op te geven.

Policentrisch politiek model

In 1991 werd de Wet op Massamedia ingevoerd, waarin persvrijheid en vrijheid van meningsuiting werden gegarandeerd. Alhoewel er formeel veel veranderd was in de politieke en sociale instituties, bleek er slechts weinig verandering te zijn in de informele mediapraktijken.

Onder president Jeltsin werd er midden jaren negentig het policentrische politieke model ingevoerd. Dit systeem hield in dat verschillende machtsgroepen allen een deel van de macht hadden, zoals oligarchen, industriëlen en regionale overheden. De media werd echter door deze groepen ingezet om de publieke opinie in hun voordeel te beïnvloeden.

Inzet media in politieke arena

Al snel werd duidelijk hoe groot de invloed van de media was voor de politiek. Bij de presidentiële verkiezingen in 1996, waarin president Jeltsin tegen de Communistische partijleider Gennady Zyuganov streed, werd zichtbaar hoe hard een kandidaat de media nodig had. De schandalen die om Jeltsin hingen, werden door de grote televisiestations verzwegen en zijn sterke punten juist uitgelicht.

Vladimir Poetin verandert media

Met de komst van president Vladimir Poetin in 2000 onderging de Russiche media nogmaals een verandering. In plaats van een policentrisch systeem veranderde hij de Russische politiek in een monocentrisch systeem, want dit zou stabiliteit en veiligheid creëren. Na zijn positie politiek gezien veiliggesteld te hebben, begon hij de media te veranderen.

In de beginjaren na het millennium verkreeg de Russische staat zo’n 70% van de elektronische media, 80% van de regionale media en 20% van de nationale pers. Het gevolg: Poetins mening sijpelde door elk mediakanaal de Russische huiskamers binnen. Daarnaast werd veel van de politieke programmering vervangen door entertainment om de kijker te sussen en de mediabazen tevreden te houden met de financiële voordelen. Door een gebrek aan politiek pluralisme en mediaconcurrentie werd de persvrijheid ernstig beperkt.

Restricties media

Karakteristiek voor Poetins politieke systeem was het zwijgen opleggen van andersdenkenden zodat niets zijn politieke lijn kon doorbreken. Politieke, economische en juridische handvatten werden gebruikt om druk te zetten op journalisten en machtige zakenlui. Zo kregen alleen pro-Poetin journalisten bepaalde privileges en mochten zij alleen overheidsinformatie inzien. Andersdenkende journalisten werden geweigerd voor persconferenties of vervolgd wegens laster.

In de managementlaag van de media werden steeds meer overheidsfiguren ingebracht om het private eigendom tegen te gaan. Wanneer deze maatregelen niet hielpen, kon er worden overgegaan op wettelijke sancties waarbij er eindeloos rechtszaken werden gestart tegen een bepaalde mediaoutlet vanwege hygiëneregels, brandveiligheid en dergelijke zaken. Ten slotte kon de staat ook de licentie van journalisten, kranten en televisiestations afnemen.

Overheidsbemoeienis media

De televisie is de meest gebruikte mediavorm in Rusland. 99% van de Russen beschikt over een televisie en zo’n 94% kijkt er dagelijks naar. De Russische televisie kent twee soorten televisie: staatsbestuurde zenders en zenders die puur commercieel zijn en dus enkel reclame en entertainment uitzenden.

De staatsbestuurde televisiekanalen worden ofwel door de overheid bestuurd ofwel door zakenmannen die hun loyaliteit bij de regering hebben liggen. Ook in de geprinte media en de radio is een onderscheid te maken tussen entertainment en nieuwsmedia en ook hier is sprake van veel overheidsbemoeienis.

Internetwetgeving

In april 2014 keurde de Russische regering een wet goed die de activiteiten van internetbedrijven aan banden legt en het internetverkeer van Russen monitort. De wet gaat 1 augustus 2014 van kracht en zal waarschijnlijk veel effect hebben op het online gedrag van de Russische bevolking, omdat hun Google zoektermen en Facebookposts hierdoor zeker een half jaar worden opgeslagen.

Poetin meent echter dat de wet bedoeld is om de Amerikaanse veiligheidsdiensten tegen te werken bij hun zoektocht naar informatie. Al in maart 2014 werden echter diverse internetsites afgesloten, zoals de site van oppositieleider Alexei Navalny die tegen de annexatie van de Krim pleitte.

Gevolgen internetwet

De censuur die werd toegepast op de beelden en speeches na de vliegtuigramp in Oost-Oekraïne op 17 juli 2014 past geheel in de mediatraditie van Rusland. De recente internetwet zal de Russische burger waarschijnlijk nog meer afsluiten van de internationale gemeenschap en hen het laatste beetje toegang tot andersoortige informatie ontzeggen.