Slavernij bij de Oude Grieken: Sparta en Athene

De oude Grieken beschouwden slavernij als de normaalste zaak van de wereld. Het maakte deel uit van het dagelijks leven: zij waren niet anders gewend. De slaven werden ingezet voor het zwaarder werk, in het huishouden en soms zelfs als ambtenaar. Duidelijk wordt dat slavernij in het Oude Griekenland op een andere manier werd ingevuld dan in recentere tijden.

Hoe werd iemand slaaf?

Mensen werden op verschillende manieren slaaf. Soms werd een deel van een volk tot slaaf gemaakt nadat het was overwonnen door een ander volk. Ook door schulden konden families in slavernij vervallen, zogenaamde schuldslavernij. Hierbij werden de wanbetaler en/of zijn kinderen als slaaf verkocht, zodat er geld vrij kwam om de schuldeiser terug te betalen. In sommige gevallen werden zij slaaf van de schuldeiser zelf, zodat zij konden betalen met hun eigen lichaam. De kinderen van slaven werden ook automatisch als slaaf geboren. Omdat ouders liever een zoon dan een dochter hadden, werden meisjes meer dan eens te vondeling gelegd. Zij werden meegenomen door een ander gezin, om opgenomen te worden in de familie of later als slavin verkocht te worden. Slavinnen werkten meestal in het huishouden en hadden in vergelijking met veel andere slaven een beter leven.

Sparta –Heloten & Perioiken

Slavernij bestond in zowel Sparta als Athene, maar het ging er in beide poleis heel anders aan toe. In de eerste plaats: slavernij in Sparta. Voordat zij in de twaalfde eeuw voor Christus het Griekse schiereiland de Peloponnesos binnentrokken en daar de stad Sparta stichtten, leefden in dat gebied al Griekse bewoners. Deze volken werden in een aantal oorlogen door de Spartanen onderworpen en tot heloten of perioiken gemaakt.

Heloten

Heloten zijn te vergelijken met lijfeigenen. Zij waren onvrij en bewerkten het land van hun Spartaanse meesters. Mede doordat de vele heloten het zware werk opknapten, konden de Spartanen zich richten op een zware militaire opleiding en werd de Spartaanse militaristische samenleving succesvol. De keerzijde hiervan was dat heloten vaak werden mishandeld of vermoord als vorm van militaire training voor jonge Spartanen. Het was voor heloten echter ook mogelijk om in status te stijgen. Goede prestaties in het Spartaanse leger, waar zij als hulptroepen konden worden ingezet, konden hiervoor zorgen. Wat bijzonder was aan deze vorm van slavernij, was dat sommige heloten zich na verloop van tijd konden vrijkopen.

Perioiken

Niet alle volken werden tot heloten gemaakt. Sommigen behoorden tot de groep perioiken. De naam perioiken is afgeleid van het Griekse woord voor ‘omwonenden’. Ook deze groep was niet vrij, maar had wel een hogere status dan de heloten. Deze perioiken moesten in oorlogstijd troepen leveren aan Sparta en kwamen onder een zeker toezicht te staan. De gebieden waar perioiken leefden werden door Sparta als een soort buffer gebruikt bij een eventuele aanval. De perioiken zelf konden ingezet worden in de handel, nijverheid en scheepvaart, zodat de Spartanen zich konden richten op hun militaire training.

Athene – Democratie

Solon: ingrijpende veranderingen

In de zevende eeuw voor Christus stelde de politieke hervormer Solon (638-558 v. Chr.) in Athene een aantal maatregelen in die van grote betekenis waren voor de slavernij aldaar. Atheners konden voortaan geen slaaf meer worden van andere Atheners. Daarnaast beschermde hij de arme boeren, die door hun schulden vaak in slavernij vervielen, door hen de schulden kwijt te schelden. Solon deelde de Atheense bevolking in vier klassen in, op basis van bezit in plaats van afkomst. Deze hervormingen hadden echter tot gevolg dat grootgrondbezitters hun heil nu zochten in buitenlandse slaven, vaak afkomstig uit klein-Azië. Hoewel deze hervormingen in 561 v. Chr. teniet werden gedaan door de machtige aristocraat Peisistratos, had de macht van het volk wortel geschoten.

Cleisthenes: democratie stimuleert slavenhandel

De democratie van Cleisthenes (ca. 570-507) zorgde er echter juist voor dat er steeds meer slaven kwamen. Veel mensen waren actief in de democratie en zagen loonarbeid als een vorm van slavernij. Dit probeerden zij dan ook te vermijden door slaven in dienst te nemen. In Athene was de slavernij vrij groot in vergelijking met andere stadstaten. Er waren zo’n honderdduizend slaven in Athene, één derde van de Atheense bevolking(!).

Betere behandeling

In tegenstelling tot Sparta, waar de slaven aan de stad toebehoorden, waren slaven in Athene verbonden aan een familie. Zij waren in feite werknemers die hielpen met inkopen, opvoeden en het huishouden. Ook voor de mijnbouw in de Laurionmijnen waren zij erg belangrijk. Dit was erg zwaar werk en deze slaven waren dan ook minder goed af dan zij die in de stad werkten. Slaven werden in Athene überhaupt beter behandeld dan in Sparta. Hoewel ze geen vrijheid bezaten, hadden zij ook niet veel specifieke verboden. Sommigen hadden zelfs een vrij zelfstandig bestaan en moesten in ruil een vast bedrag betalen. Bovendien werd een onmenselijke behandeling van de slaven niet getolereerd.

Kritiek op slavernij – Aristoteles

Slavernij werd niet altijd goedgekeurd in het Oude Griekenland. De beroemdste Griek die een standpunt innam tegen de slavernij was Aristoteles, die stelde dat de mensheid uit één soort bestond. Deze soort onderscheidde zich van de andere soorten door het bezit van de rede, waardoor er een verbondenheid tussen alle mensen bestond. Hij pleitte dan ook voor een vrijlating van alle slaven. Slavernij zou echter pas veel en veel later definitief afgeschaft worden.