De conservatieve jaren ’30: een verzuilde samenleving

De verzuiling ontstond eind 19e eeuw. Zo streed Abraham Kuyper voor een eigen protestante krant, school en politieke partij. De katholieken, socialisten en liberalen besloten dit eveneens na te streven. Het resultaat: een Nederlandse hokjesgeest, maar wel met een gezamenlijke veroordeling van de NSB. 

Bij verzuiling wordt voornamelijk gedacht aan de verdeling van de Nederlandse maatschappij. Zo was er een Rooms-katholieke stroming, een Protestante stroming, de sociaaldemocraten en tot slot de liberalen. Na de Eerste Wereldoorlog werd de nadruk meer gelegd op de zuilen. Politiek, geloof, sport en vermaak werden met elkaar verbonden. De meningen over sport, het koningshuis en maatschappelijke verhoudingen verschillenden aanzienlijk.

Pacificatiepolitiek

De verzuiling was een middel om evenwicht en gelijkheid te creëren. Hierdoor zou er in theorie geen overheersing zijn van één dominante groep. De groepen opereerden gescheiden en zouden geen concurrentiestrijd voeren. In de praktijk betekende dit dat de verschillende politici met elkaar overlegden, ongeacht wat voor achtergrond zij hadden. De achterban werd wel strikt gescheiden met in het achterhoofd de zin: “In ons isolement ligt onze kracht.”

Verzuiling in media

De opkomst van de radio begon al in de jaren ‘20 waarna er tijdens de jaren ’30 radio-omroepen ontstonden. Deze omroepen waren een afspiegeling van de maatschappij, zo waren er de volgende radiomakers: de protestantse NCRV (Nederlandse Christelijke Radio-Vereniging), de katholieke KRO (Katholieke Radio Omroep), de socialistische VARA (Vereniging van Arbeiders Radio Amateurs), de vrijzinnige protestanten met de VPRO (Vrijzinnig Protestante Radio Omroep) en de AVRO (Algemene Vereniging Radio Omroep). De AVRO trachtte alle geloofsovertuigingen en stromingen te interesseren. In het kader van de pacificatiepolitiek werd het Zendtijdbesluit in 1930 ingevoerd. De vier grote omroepen (KRO, NCRV, AVRO en VARA) kregen ieder 20% van de radiotijd. De overige 20% werd verdeeld onder kleinere omroepen waaronder de VPRO.

Verzuilde kranten

De kranten waren gericht op de eigen zuil en er werden alleen interviews gepubliceerd van gelijkgestemden. De hoofdredacteur was vaak een lid van de samenhangende politieke partij of het kerkbestuur. Zo kon er geen kritiek geuit worden op eigen politici. De Standaard werd bijvoorbeeld opgericht door Abraham Kuyper, waarna ARP-politicus Hendrik Colijn hoofdredacteur werd van de protestante krant. Daarnaast waarschuwde de katholieke Volkskrant de lezers voor het gevaar van andere kranten in 1932: “Katholieken, steunt niet langer eene aan uwe Kerk vijandige pers. Maakt den vijand, die uw H. Geloof belaagt, niet sterk.” Kranten zoals De Courant, De Telegraaf, Het Nieuws van den Dag, Het Volk, Het Handelsblad en nog vele andere bladen werden geweerd uit de katholieke huishoudens.  

Verzet tegen verzuiling

Tijdens de jaren ’30 leken de relaties tussen de zuilen te verbeteren. Zij vonden een gezamenlijke vijand in het nationaalsocialistische NSB. De NSB ontstond in 1931 en het aantal leden steeg met een rap tempo in de daaropvolgende jaren. De katholieke en de protestantse zuil spraken zich al snel uit tegen de nieuwe partij. Ze veroordeelden het nationaalsocialisme. Er werden ook vanuit andere groepen plannen gemaakt om de NSB te bestrijden. Instanties zoals ‘Eenheid door Democratie’ en het ‘Comité van Waakzaamheid van Anti-Nationaal-Socialistische Intellectuelen’ bestonden uit socialisten, liberalen en communisten. Vanuit rechts-nationalistische hoek klonk steeds harder een geluid tegen de hokjesgeest. Koningin Wilhelmina sprak bovendien over eensgezindheid in 1939 aangezien het oorlogsrumoer steeds harder klonk in Europa.

Man met de nationaalsocialistische krant 'Volk en Vaderland'.

De genuanceerde hokjesgeest

Het algemene idee over verzuiling is dat de samenleving in elk aspect van het leven verdeeld was. Katholieke kinderen leerden wel over het katholicisme en de katholieke bloeiperiode tijdens de Middeleeuwen en protestantse scholen onderwezen over de calvinisten. Dit betekende echter niet dat katholieke kinderboeken niet hun weg vonden naar protestantse kinderen. De katholieke kinderverhalen bevatten vaak meer humor, wat ook de gereformeerde kinderen aantrok. Zo waren er nog veel meer zaken die de zuilen van elkaar leenden. Die neiging werd sterker toen de oorlogsdreiging groter werd.

Afbeelding:

Volk en Vaderland, 1940. Anefo, Nationaal Archief. 934-7369