Portretten van Maarten Luther

Op de vraag: 'hoe zag Luther er precies uit?' zullen velen zijn ietwat stemmige portret voor zich zien, geschilderd door de bevriende Lucas Cranach de Oudere. Met een zwart, stijf hoofddeksel dat academici in zijn tijd droegen en een serieuze blik, die dwars door je heen lijkt te kijken. De redactie verzamelde andere bekende en onbekende beelden van Luther, gemaakt door voor – en tegenstanders van de Reformatie.

Reformatoren geportretteerd

In de katholieke traditie werden vaak portretten en schilderingen gemaakt van heiligen die aanbeden konden worden. De reformatoren wilden niet als heiligen worden geportretteerd of dat het object werd aanbeden, maar snapten wel de kracht van de beeldende kunst. Vaak lieten ze zichzelf portretteren als een vroom, godsdienstig persoon, een voorbeeld voor de gehele protestantse gemeenschap. Deze portretten werden op grote schaal verspreid, men wilde het gezichten kennen achter deze 'nieuwe' leer.

Luther door Cranach

De veelzijdige kunstenaar Cranach (de Oudere) uit Wittenberg was bevriend met Maarten Luther en heeft hem in verschillende perioden van zijn leven geportretteerd. Daarnaast illustreerde hij bijvoorbeeld de Lutherbijbel. Zie hier Luthers levensloop in Cranach-portretten:

Afbeelding I: Dit is het eerste portret dat Cranach van Luther maakte. Onder het portret staat in het Latijn: 'Het onvergankelijk beeld van Luthers geest uit hem zelf. Lukas daarentegen tekent zijn sterfelijke vorm. 1520' Opvallend aan deze ets zijn de scherpe gelaatstrekken die Cranach Luther heeft toegekend.

Afbeelding II: Er kwam de nodige kritiek op het eerste portret van Luther, dus maakte Cranach hetzelfde jaar nog een aangepaste versie, die meer paste bij de traditionele beeldtaal van die tijd.

Afbeelding III: Een portret uit de tijd dat hij zat ondergedoken op de Wartburg als Jonker Jörg, 1522.

Afbeelding IV: Het laatste portret dat Cranach schilderde van Luther als Augustijner monnik, rond 1523.

Afbeelding V: Het huwelijksportret van Maarten Luther en zijn vrouw Katharina von Bora, uit 1526.

Afbeelding VI: Misschien wel de bekendste afbeelding van de reformator, een portret uit 1528.

Afbeelding VII: Maarten Luther met de Bijbel in handen (wellicht zijn vertaalde nieuwe testament), een verwijzing naar zijn overtuiging 'sola scriptura', schilderij uit 1532.

Afbeelding VIII: Een duidelijk ouder wordende Luther, met grijze haren, een breder gezicht én natuurlijk met de kenmerkende Bijbel in handen. (1540)

Afbeelding IX: Eén van de laatste portretten van Luther, uit 1543

Afbeelding I

Afbeelding II

Afbeelding III

Afbeelding IV

Afbeelding V

Afbeelding VI

Afbeelding VII

Afbeelding VIII

Afbeelding IX

Luther door zijn tegenstanders

In de strijd tussen de katholieken en de protestanten was de spotprent een krachtig wapen. Vooral aan protestantse zijde werden vele, vele karikaturen (voornamelijk op de paus) gemaakt en verspreid. Aan katholieke zijde moest vooral Luthers vrouw het ontgelden, zij was een non die was getrouwd met iemand die opstond tegen de kerk. De katholieken verbeeldden haar bij voorkeur als hoer in hun spotprenten. Als belangrijk reformator werd Luther natuurlijk ook flink onder handen genomen door de katholieke 'cartoonisten'.

De doedelzak en de duivel

In 1521 maakte de katholieke Erhard Schoen de eerste versie van een interessante gravure. Luther wordt hierin afgebeeld als een doedelzak waar de duivel op speelt. De boodschap is duidelijk: de reformator is een instrument in handen van de duivel, houdt u verre van hem! Sommige bronnen beweren dat het juist een protestantse karikatuur is, wat de boodschap compleet omkeert: monniken zijn instrumenten in handen van de duivel, dus neemt niets van hen aan. Er is nooit een versie gevonden waar Luthers naam als onderschrift bijstond, al wordt er tegenwoordig vanuit gegaan dat hier toch echt de reformator wordt verbeeld.

Luther als zevenkoppig, apocalyptisch monster

De katholieke tekenaar Johannes Cochläus heeft Luther in deze spotprent afgebeeld als een zevenkoppig monster. Hiermee verwijst hij direct naar een zevenkoppig monster dat in het Bijbelboek Openbaringen refereert aan de apocalyps en de antichrist. Niet alleen wil de tekenaar Luther als een duivels monster afbeelden, ook suggereert hij met de zeven verschillende 'koppen' dat Luther allerlei verschillende rollen speelt en daarom niet te vertrouwen is. Zo verbeeldt hij Luther als 'Doctor' (academicus), als 'Martinus' (met monnikenpij, refererend aan zijn oude roeping), als 'Luther' (met een Turkse tulband, dat in die tijd stond voor heidendom en ongeloof), als 'Ecclesiastes' (prediker, die predikt wat de menigte graag hoort), als 'Schwärmer' (een dromer, blootshoofds verbeeldt met allerlei hommels die om zijn hoofd zwermen), als 'Visitierer' (kerkleider in ambtsdracht) en als 'Barabas' (de crimineel die in plaats van Jezus werd vrijgelaten).