Reportage: symposium ‘Mein Kampf: Reception, Edition, Analysis’
In januari verscheen in Duitsland een nieuwe uitgave van Hitlers Mein Kampf. Dit was niet zomaar een herdruk van het omstreden geschrift, maar een ‘kritische Edition’. Het Institut für Zeitgeschichte (IfZ), het meest gerenommeerde historisch onderzoeksinstituut van Duitsland, is verantwoordelijk voor het monnikenwerk dat resulteerde in twee banden van bij elkaar een goede zes kilo.
Hoewel de redacteurs beloofden Hitler ‘te omsingelen’ met voetnoten en ‘voortdurend in de rede te vallen’, leidde alleen al de aankondiging van de heruitgave tot een groot debat en een ongekende mediahype. Nu de wind is gaan liggen, is het tijd om de balans op te maken. Het Duitsland Instituut Amsterdam, het NIOD en het Goethe-Institut organiseerden daarom op 11 november een symposium over het heikele onderwerp: ‘Mein Kampf’: Reception, Edition, Analysis. De meeste sprekers kwamen uit het buitenland. Aanwezig waren onder anderen Othmar Plöckinger, één van de redacteurs van de IfZ-uitgave, Florent Brayard en Nicolas Patin, die de Franse editie begeleiden en filosoof en politicoloog Barbara Zehnpfennig, die verschillende boeken over Mein Kampf publiceerde.
De Duitse publicatie moet gezien worden als een Pflichtausgabe, benadrukte Norbert Frei (Universität Jena). Op 1 januari 2016, zeventig jaar na de dood van de auteur, vervielen de rechten van Mein Kampf die tot dat moment bij de deelstaat Beieren berustten. De IfZ-editie moest voorkomen worden dat het boek geclaimd zou worden door extreemrechts en een verkoopsucces zou opleveren. Het eerste lukte, maar door de mediahype en in weerwil van de omvang van de boeken (twee banden van bijna 2000 pagina’s, met meer dan 3700 voetnoten) werd de publicatie een doorslaand succes. Dat Mein Kampf weer in de bestsellerlijsten stond, veroorzaakt in Duitsland onbehagen, aldus Frei. De IfZ-uitgave stond in totaal 35 weken in de prestigieuze bestsellerlijst van Der Spiegel, waarvan twee weken zelfs op de eerste plaats.
De overvloed aan voetnoten in de kritische editie van Mein Kampf kan rekenen op zowel lof als kritiek. De enorme prestatie die de medewerkers van het IfZ hebben geleverd verdient bewondering, maar tegelijkertijd komt het de gebruiksvriendelijkheid niet ten goede. Zo is het lezen van Mein Kampf tot een haast fysieke uitdaging geworden, stelde historicus Wolfgang Benz in een artikel in Die Zeit. De op handen zijnde Franse en Nederlandse uitgaves zullen om die reden ingekort worden. Toch staat ook bij deze uitgaven het onschadelijk maken van Hitler centraal.
Het is echter de vraag of dit onschadelijk maken bij de Duitse editie geslaagd is. Sinds 1945 is Mein Kampf omgeven met een uitstraling van mystiek en gevaar. Het boek zou het absolute kwaad zijn, te gevaarlijk om te lezen. Het jarenlange verbod droeg hier alleen maar aan bij, maar ook de ophef rondom de nieuwe uitgave heeft zijn werk gedaan. De eerste oplage van de kritische uitgave was al uitverkocht nog voor het boek daadwerkelijk uitgebracht was. Het prestigieuze karakter van de kritische Edition en de relatief lage prijs van 59 euro speelden hierbij een belangrijke rol. Daarnaast is een zodanig uitgebreide behandeling ongekend voor een politiek geschrift en onderstreept al deze moeite ironisch genoeg juist het uitzonderlijke karakter van Mein Kampf. Ook Frank van Vree (NIOD) benadrukte op het symposium dat Mein Kampf een symbolisch boek blijft. Dit kan niet zomaar ongedaan worden gemaakt. Entauratisieren, het verwijderen van het aura, is makkelijker gezegd dan gedaan, concludeerde Norbert Frei in Amsterdam.
Voor Nederlandse en Franse onderzoeksteams, die op dit moment aan een eigen kritische editie werken, is dit geen geruststellend nieuws. Florent Brayard, leider van het Franse team, geeft toe dat hij doorgaat vanuit een gevoel van plichtsbesef. In Frankrijk is nooit een verbod geweest, maar de vraag naar een wetenschappelijk geannoteerde versie van Mein Kampf is groot. Nederland is wat dat betreft beter vergelijkbaar met Duitsland; voor het eerst in zeventig jaar zal Mein Kampf weer op de markt komen. Opvallend genoeg is in Nederland een groot debat uitgebleven. De Duitse uitgave kon rekenen op wat lauwe persberichten, en ook het nieuws dat uitgeverij Prometheus een Nederlandse editie zal uitbrengen, maakte weinig reacties los. De verwachtingen zijn daarom wat minder hooggespannen dan in Duitsland het geval was, maar toch blijft de uitgave een grote uitdaging.
Ook recente ontwikkelingen dragen bij aan de lastige positie waarin de historici zich bevinden. Toenemend populisme en nationalisme, gepaard gaande met kritiek op algemene democratische waarden, hebben zich gemanifesteerd in xenofobie, de Brexit en de verkiezing van Donald Trump. Mein Kampf verschijnt wat dat betreft op een heikel moment; deze ontwikkelingen waren voor tegenstanders een belangrijk argument tegen de publicatie. Mein Kampf zou immers sluimerende gevoelens van onvrede en haat verder kunnen voeden. Aan de andere kant kan Mein Kampf juist ook bijdragen aan beter begrip van populisme, zo wordt beargumenteerd tijdens de conferentie. Ewoud Kieft (NIOD) schrok er niet voor terug om tijdens de publiekslezing de avond tevoren in Spuit25 de ‘elephant in the room’ te benoemen en Christina Morina (Duitsland Instituut) vroeg zich hardop af of het volgende citaat over Trump misschien ook op Hitler van toepassing zou kunnen zijn: “Critics take him literally, but not seriously; his supporters take him seriously, but not literally.” Kortom, Mein Kampf zal voorlopig nog onderwerp van discussie blijven.
Door Daniël Hendrikse
Daniël Hendrikse (1995) heeft geschiedenis gestudeerd in Utrecht en Leipzig en is op dit moment verbonden aan het Duitsland Instituut Amsterdam als student-onderzoeker.
www.jongehistorici.nl
Facebook.com/jongehistorici
https://issuu.com/jongehistorici
Twitter: @JongeHistorici
