Tasman op Tongatapu; de VOC-mentaliteit in reisverhalen

Abel Tasman is vooral bekend als de ontdekkingsreiziger die delen van Australië, Nieuw-Zeeland en andere eilanden in kaart bracht. Over zijn reis zijn we tegenwoordig redelijk goed geïnformeerd dankzij twee verslagen; een van Tasman zelf, geschreven voor de VOC en het reisverslag van zijn chirurgijn, dat al in de zeventiende eeuw gepubliceerd werd. Interessant is onder andere de denkwijze van de schrijvers op hun reizen.

De expedities van Tasman tussen 1642 en 1644 waren bedoeld om nieuwe landen ten oosten en zuiden van Batavia in kaart te brengen. De VOC dacht, net als bijna alle zeevaarders in die tijd, dat er een gigantisch continent ten zuidoosten van Indië moest liggen om de aardbol in evenwicht te houden. Daarnaast was het idee om een route over de Stille Oceaan naar Peru te vinden. Behalve over de gebeurtenissen en het leven van die tijd, informeren de reisverslagen ons over de gedachtes van mensen, die je wellicht de VOC-mentaliteit zou kunnen noemen.

Doelen van de VOC

De doelen van de VOC worden beschreven in de ‘instructie voor Abel Tasman en Frans Jacobsz Visscher’. Men verwachtte onschatbare rijkdommen en grote macht, net zoals Amerika weelde en macht bracht aan de Spanjaarden en Portugezen. Naast het eigen profijt was er ook het idee dat de oorspronkelijke bevolking hier beter van zou worden. Talloze ‘heidenen’ waren al bekeerd tot de christelijke religie en net zoveel zouden nog volgen. Hiermee waren zij gered. Ook in praktische zin zouden de meeste volkeren beter af zijn onder westerse meesters volgens de VOC.

Met de vlag geclaimd

Indien nieuw land werd gevonden moest Tasman dit claimen voor de Verenigde Nederlanden met een vlag of gedenksteen. Indien hier al een regering van een beschaafd volk zetelde, moest toestemming gevraagd worden om land te verkrijgen en vervolgens moest ter herinnering aan hun vrijwillige onderwerping een boom, gedenksteen of vlag geplant worden. Het idee dat de mate van beschaafdheid samenhing met het klimaat was nog wijdverspreid. De VOC verwachtte beschaafde volken aan te treffen in gematigde klimaatzones gelijk aan die van Nederland, en ‘wilden’ in hele warme of koude streken.

Verslagen over Tasman’s reis

Tasman ging op verschillende plaatsen aan land. De ontmoetingen die hij en zijn mannen met de lokale bevolking hadden waren soms vijandig en soms vriendelijk. Hoewel Tasman in zijn verslag voornamelijk praktische zaken noteerde, zoals stromingen, windrichting en afgelegde afstanden, zijn de ontmoetingen met inboorlingen uitgebreider vastgelegd. Ook de chirurgijn Hendrik Haelbos vertelt hier kleurrijk over in zijn reisverslag. Op Tongatapu, een eiland in Tonga, ruilden de Nederlanders varkens, kippen, kokosnoten en bananen voor wat stof, spijkers en bosjes kralen. De inwoners worden omschreven als goedaardig maar hun gebruiken en uiterlijk wekten verbazing.

Sterke verhalen

In hoeverre reisverhalen werden overdreven of zelfs verzonnen om het verhaal wat beter aan te laten sluiten bij de wilde verwachtingen van het thuisfront is niet altijd duidelijk. Zo beschrijft Haelbos dat hij besprongen wordt door gigantische vrouwen die ruzie maken over wie als eerste de liefde met hem mag bedrijven. Een van hen had zelfs een snor. Ook andere matrozen werden volgens hem onzedelijk betast en aangemoedigd door de wilden om erop in te gaan. Tasman meldt wel de besnorde dame, maar rept niet over seksuele handelingen, hoewel deze ook minder snel in een VOC-verslag zouden worden opgenomen.