Nederlanders en hun blik op de tabaksplant

Het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) constateerde in juni 2018 dat sigaretten nog schadelijker waren dan voorheen werd aangenomen. Volgens het RIVM-onderzoek bevatten sommige sigaretten twintig keer zoveel nicotine en teer als de sigarettenpakjes vermeldden. De onderzoeksresultaten leverden nieuwe munitie voor de tegenstanders van roken in Nederland. Hoe keken de Gouden Eeuwers aan tegen roken?

Koude ontvangst tabaksplant

De tabaksplant kwam in de zeventiende eeuw terecht in Nederland. Gelijk bij zijn aankomst kon de tabaksplant rekenen op een kille ontvangst van de geestelijke en politieke bestuurders in het land. Zij namen een argwanende houding aan tegenover zaken die overwaaiden uit Amerika. In hun ogen was het roken van tabak, net als kannibalisme, een gewoonte van primitieve Indianenvolken. Bovendien, geloofde legerleider Maurits van Oranje, leidde het inhaleren van tabaksrook tot depressieve gevoelens. Hij legde zijn soldaten een rookverbod op.

Joos van Craebeeck, de roker

Rokers op het canvas

Het negatieve imago van roken was eveneens zichtbaar in de schilderkunst. Rookwolkjes op zeventiende eeuwse schilderijen herinnerden de aanschouwers in de eerste plaats aan de vergankelijkheid en vluchtigheid van het leven. In de tweede plaats bevonden rokers op het canvas zich in een schemergebied van lichte zeden. Zij hanteerden in schilderijen een ferme grip op hun tabakspijp en wezen hiermee steevast in de richting van vrouwelijk schoon. Het verband tussen roken en erotiek was in domineesogen een kwalijke zaak. Jezelf verliezen in lichamelijke lusten leidde immers tot eeuwige verdoemenis.

Nederlandse studenten aan de tabakspijp

Ondertussen golden de Nederlanders als misschien wel de ferventste rokers van Europa. Op zolderkamers in Leiden en in Amsterdam kwamen studenten bijeen voor avonden vol bier en tabakspijpen. Ook in taveernes ging de dampende tabaksplant welig rond. Jan Steen en Adriaen Brouwer gaven in hun schilderijen een moralistische en tegelijkertijd komische draai aan de erotiserende effecten van het roken. De wijdverbreide rookcultuur in de Nederlandse steden trok de aandacht van Engelsen en Fransen die, op bezoek in Amsterdam, de stadsbewoners neerzetten als tabaksverslaafden.

Het einde in zicht?

Hoewel buitenlanders nog altijd de hoofdstad aandoen voor het aanschouwen van de Nederlandse rookgewoontes, lijkt een kentering in zicht te zijn. Rookverboden in vliegtuigen, het openbaar vervoer en, sinds 2008, in de horeca dringen rokers steeds meer in een isolement. Nu de schadelijke gevolgen van roken uitgebreid aan het licht komen, rijst de vraag hoe lang zij hun sigaret nog ter hand zullen nemen.