Mary Queen of Scots via Wikimedia Commons

Wie verraadde Mary, Queen of Scots

Haar leven zou zo uit het werk van Shakespeare kunnen komen. Liefde, jaloezie, verraad en moord, de Schotse koningin Mary maakte het allemaal mee. Maar wie was er daadwerkelijk schuldig aan de dood van de 44-jarige Mary?

De familie Guise

Toen Mary pas zes dagen oud was, stierf haar vader, koning James V, op dertigjarige leeftijd waardoor Mary werd uitgeroepen tot koningin van Schotland. Mary had de pech om de Schotse troon te bestijgen terwijl de koningen in Engeland en Frankrijk haar land in de gaten hielden. Zij zagen in de dood van James V en de troonsbestijging van de zes dagen oude Mary de kans om Schotland in te lijven en zo hun eigen macht uit te breiden. Zo werd Mary vanaf haar geboorte al uitgebuit door twee machtige koningen en ook door haar eigen familie.

Zodra koning James V begraven was, verklaarde Henry VIII van Engeland zijn voornemen om Mary te laten trouwen met zijn zoon, Edward, met als achterliggende gedachte op die manier controle over Schotland te krijgen. Er werd een verdrag getekend dat de twee zouden trouwen als Mary 10 jaar was, maar Mary’s moeder, Mary van Guise was het niet eens met deze toekomst voor haar dochter en liet haar dochter toen ze vijf werd, afreizen naar Frankrijk, Engelands aartsrivaal, om opgevoed te worden als de toekomstige vrouw van de kroonprins Francis. De familie Guise hoopte met dit huwelijk meer invloed aan het Franse hof te krijgen.

Ook de verbintenis tussen Mary en Francis ging eigenlijk alleen over de inlijving van Schotland, maar dan bij in Frankrijk. Dat was tegen het zere been van Engeland, dat zich ingesloten zag worden door een bondgenootschap van twee aartsrivalen. Alsof dit niet erg genoeg was, moedigde de Franse koning Henry II Mary ook nog aan om te verkondigen dat zij en haar man koning en koningin van Engeland waren. Deze aankondiging, bereikte een woedende Elizabeth I, inmiddels koningin van Engeland, en zou noodlottige gevolgen hebben voor Mary.

Henry II’s plan om Schotland in te lijven bij Frankrijk viel in duigen toen zijn zoon Francis op 16-jarige leeftijd stierf. Iets meer dan een jaar eerder was hij zijn vader opgevolgd als koning van Frankrijk, met Mary aan zijn zijde. Mary’s hart was gebroken en ze bleef achter als 18-jarige weduwe. Daarnaast was ze nu als koningin-weduwe ook ongewenst aan het Franse hof. De Franse edelen aan het hof vonden de invloed van de Schotse edelen via Mary te groot. Daarom besloot ze terug te keren als koningin naar Schotland, waar ze sinds haar vijfde niet meer was geweest.

Schotland bleek echter een akelig wespennest voor de nog jonge en onervaren koningin. Het land was tot op het bot verdeeld door een strijd tussen katholieken en protestanten, die tot in de allerhoogste regionen van de Schotse elite werd gevoerd. De belangrijkste edelen van het land, de Lords, waren continue verstrikt in een web van intriges en onderling verraad, waarin Mary zich staande moest zien te houden. En de aanwezigheid van de jonge, huwbare koningin, maakte de situatie niet minder ingewikkeld. Eerder het omgekeerde, veel hoge Europese edelen zouden naar de hand van Mary kunnen dingen, om zo via de Schotse troon een positie aan de top van de Europese adel te komen.

Lord Darnley leidde een staatsgreep tegen Mary

Mary besloot te trouwen met de Schotse Lord Darnley, een halve neef van Mary. Het paar wist er zelfs vrijstelling van de Paus voor te verkrijgen. Hij was jong, knap en had koninklijk bloed. Al snel bleek dat het geen gelukkig huwelijk zou worden. De factiestrijd tussen de verschillende edelen barstte kortstondig los toen protestantse Lords een opstand tegen de katholieke Mary probeerden te ontketenen. Een maand lang joegen twee Schotse legers elkaar het hele land door, zonder dat het tot een echte veldslag kwam. Daarna vluchtten de leiders van de opstand richting het protestantse Engeland.

Maar ook door onmin tussen de echtelieden dreigde het huwelijk uit elkaar te vallen. Darnley was jaloers op Mary, hij vond dat de band met haar persoonlijke secretaris Rizzio té hecht was. Aan het hof in Edinburgh gingen zelfs geruchten dat het kind van Mary en Darnley eigenlijk verwekt was door Rizzio. Daarnaast nam Darnley geen genoegen met zijn plaats als gemaal van de koningin en probeerde steeds meer macht te krijgen. Hij probeerde zelfs de Schotse troonopvolging zo te wijzigen dat alleen mannen koning konden zijn, om koning te kunnen worden maar Mary verzette zich daartegen. Darnley begon zich steeds meer te misdragen raakte steeds meer in conflict met de Schotse Lords. Een groot probleem voor Mary, want voor haar regering was ze in grote mate afhankelijk van de steun van de Lords. Darnley ondervond vooral problemen met de machtige James Stewart, graaf van Moray. Toen Mary steeds openlijker partij koos voor Stewart en de andere Lords en op die manier haar man steeds meer in de weg begon te zitten, smeedde hij samen met opstandige protestantse edelen een complot om een staatsgreep tegen zijn eigen vrouw te plegen.

In de nacht van 9 maart 1566 braken Darnley en een groep samenzweerders Mary’s eetkamer binnen. Voor de ogen van de hoogzwangere Mary grepen de samenzweerders secretaris David Rizzio,staken hem neer en gooiden zijn bloedende lijk van de trap. Maar Rizzio was niet hun ultieme doelwit, dat was Mary zelf. Dit was namelijk een staatsgreep tegen Mary en de samenzweerders namen haar gevangen. Maar Darnley werd min of meer aan de kant gezet door zijn medesamenzweerders raakte al snel zijn overtuiging in de staatsgreep kwijt. Mary slaagde erin Darnley terug te winnen om haar te helpen ontsnappen, en de twee vluchtten. Pas eind maart keerden ze terug naar Edinburgh, waar Mary beviel. Hoewel Darnley zijn vaderschap erkende, kon dat het huwelijk niet meer redden. In november 1566 besprak Mary een echtscheiding. Ook Darnley’s positie tussen de andere Lords was voorgoed verpest. Terwijl Mary in het voorjaar van 1567 op bezoek ging bij de gewonde graaf van Bothwell, werd het huis waar Darnley verbleef opgeblazen. Al snel werd de graaf van Bothwell aangewezen als dader, hoewel hij door gebrek aan bewijs werd vrijgesproken.

James Hepburn, graaf van Bothwell

Mary zag James Hepburn, de graaf van Bothwell als vriend. Hij was bevriend met haar toen ze in Frankrijk was en hielp haar met het organiseren van haar terugkeer naar Schotland toen zij achttien was. Het belangrijkste feit was dat hij een van degenen was die haar hielpen te ontsnappen na de moord op Rizzio en haar gevangenschap.

Maar toen Mary’s huwelijk met Lord Darnley begon te kraken namen de Bothwell’s pogingen om invloed op Mary te krijgen toe, en hij speelde een belangrijke rol in de moord op Darnley. Minder dan drie maanden na de dood van Darnley overviel Bothwell Mary terwijl ze op reis was. Hij vertelde haar dat ze met hem mee moest gaan omdat er rellen waren in Edinburgh. Ze vertrouwde hem en stemde ermee in. Dat vertrouwen bleek een ernstige misvatting. Bothwell nam Mary mee naar zijn kasteel, Dunbar, en verkrachtte haar. Hij was van plan haar te dwingen met hem te trouwen. Het was in deze tijd vanzelfsprekend dat jonge vrouwen met hun aanvallers trouwden. In de overtuiging dat ze zwanger was, deed Mary dat dan ook. Dat huwelijk verbond voor het eerst in jaren een grote groep protestantse en katholieke edelen in hun afkeer van een huwelijk tussen de koningin en de hoofdverdachte van de moord op haar laatste man. De normaliter zo verdeelde Schotse edelen mobiliseerden een leger en trokken ten strijde tegen Bothwell en Mary.

Het leger, onder leiding van Mary’s halfbroer de graaf van Moray, nam Mary gevangen. Bothwell kreeg een vrijgeleide, maar werd op zee gevangengenomen en door de koning van Denemarken gevangengehouden tot aan zijn dood in 1578.

De graaf van Moray

Op het eerste gezicht leek Mary’s halfbroer haar grootste medestanders. Hij had haar vergezeld naar Frankrijk toen ze vijf was, was langdurig adviseur van haar geweest en had Mary, toen ze voor het eerst weduwe werd, geadviseerd terug te keren naar Schotland en de troon te bestijgen.

Maar Moray’s motieven waren twijfelachtig. Hij wilde namelijk vooral macht voor zichzelf maar omdat hij een onwettige zoon van James V was, was zijn claim op de troon minder sterk dan die van Mary. Hij zag een goede verstandhouding met Mary daarom als de snelste manier om aanspraak op de troon te kunnen krijgen en zo begonnen Moray’s herhaalde pogingen om haar van de troon af te stoten.

Mary’s huwelijk met Lord Darnley maakte Moray woedend omdat hij vreesde dat het huwelijk met deze nieuwe rivaal definitief het einde van zijn kansen op de troon zou zijn. Moray was aanvoerder van de katholieke opstand die uitbrak na het huwelijk van Mary en Darnley en waren waarschijnlijk zijn bondgenoten die de moord op Darnley beraamd hadden. Toen de moord was gepleegd wimpelde hij de schuld op sluwe wijze af op Mary en haar nieuwe liefde Bothwell en moedigde haar aan het onderzoek over te laten aan de raad van de Lords.

De volgende grote kans om Mary van de troon te stoten, was de opstand tegen het huwelijk van Mary en Bothwell. Dit keer wist Moray zich gesteund door een grote en succesvolle coalitie, die Mary gevangen nam en haar opsloot in het geïsoleerde Lochleven Castle. Daar bezocht Moray Mary, die verzwakt was door ziekte en een miskraam, en zei koeltjes tegen haar dat ze moest aftreden. In 1568 ontsnapte ze. Ze wist nog een leger te mobiliseren waarmee ze het tegen Moray opnam, maar ze werd verslagen en vluchtte ze naar Engeland.

Moray was intussen bezig met het verdelen van Mary’s rijkdommen. Zowel de koningin van Frankrijk, Catherine de Medici, als Elizabeth I probeerden de beroemde zwarte parels van Mary te kopen. Moray had de macht en de rijkdom verworven waarnaar hij had verlangd tot hij in 1570 in Linlithgow werd neergeschoten. Macht in Schotland bleek wederom een gevaarlijk spel te zijn.

William Cecil

Hoewel Mary naar Engeland vluchtte, was het daar evenmin veilig voor haar. De eerste minister van de Engelse koningin Elizabeth, William Cecil, had altijd al een hekel aan Mary en wilde haar niet aan het hof hebben. Mary zou te katholiek voor hem zijn en hij had daarnaast geen tijd voor een andere vrouwelijke heerser dan Elizabeth. Maar belangrijker nog was Mary’s claim op de Engelse troon. Door de familiebanden tussen de twee koningshuizen, was Mary de erfgenaam van Elizabeth, tenzij de Engelse koningin een kind had. Door die claim was Mary voor Cecil een constante bedreiging en Cecil zette alles op alles om die dreiging onschadelijk te maken, waarbij hij ook de hulp van de Schotse Lords inriep. De meeste Lords in Schotland waren bereid om alles te doen wat Cecil aan hen vroeg, met name Moray, die betaald werd om Mary te ondermijnen en haar hopelijk te verwijderen. Dat begon al toen Mary nog in Schotland was.

Elizabeth kreeg steeds meer sympathie voor Mary, tot ontevredenheid van Cecil. Toen Mary werd opgesloten in Loch Leven Castle en gedwongen werd af te treden, was Elizabeth woedend en wilde ze tussenbeide komen, maar Cecil raadde haar af. En toen Mary naar Engeland vluchtte in de hoop dat Elizabeth haar te hulp zou komen, deed Cecil er alles aan om Mary als verdachte aan te geven bij een onderzoek naar betrokkenheid bij de dood van Lord Darnley. Het doel was niet om haar schuldig of onschuldig te vinden, maar om ervoor te zorgen dat er geen uitspraak over de zaak werd gedaan zodat het niet tot een veroordeling zou komen en Mary bleef wegkwijnen in de gevangenis.

Mary werd dus in Engeland wederom gevangen gehouden onder streng toezicht. Maar wat Cecil echt wilde was een excuus om van zijn koninklijke gevangene af te komen. En hier gebeurde iets dat tot op de dag van vandaag een raadsel is voor historici. Zowel als koningin en als gevangene onderhield Mary een levendige correspondentie met ander vooraanstaande figuren in Europa. Haar eigen edelen, maar ook met het buitenland. Veel van zulke brieven bleven bewaard en bevatten daarmee een schat aan informatie over de plannen van de gevangen koningin. Waardevol voor Mary, maar ook voor haar tegenstrevers. Als er in die brieven iets geschreven was dat haar betrokkenheid bij de moord op Darnley zou bevestigen, beschikte Cecil over het bewijs wat hij nodig had om haar te executeren.

Elizabeth I

Maar hoeveel wist Elizabeth zelf van de complotten van William Cecil tegen Mary? Wist ze dat hij de mannen rond Mary betaalde om haar te ondermijnen en van haar troon af te stoten? Elisabeth ontving Lord Moray nadat hij naar Engeland was gevlucht na de moord op Lord Darnley. Daarnaast was Elizabeth ook bezorgd dat als één vrouw van haar troon zou worden beroofd, dit een slechte weerslag zou hebben op alle koninginnen.

Toen Mary echter in 1568 in Engeland aankwam nadat ze van de troon was afgezet, had Elizabeth een dilemma. Het herstellen van haar neef op de Schotse troon zou een dure en misschien mislukte militaire campagne met zich meebrengen. Ondertussen wilde Cecil de protestantse regering van Moray graag steunen. Hij was ook fel tegen het vrijlaten van Mary, omdat hij vreesde dat katholieke samenzweerders zich om haar heen zouden verzamelen, tegen hemzelf of tegen Moray.

Mary smeekte Elizabeth om haar rustig in Frankrijk te laten leven, en koning Henry II steunde haar wens, maar Elizabeth weigerde. In plaats daarvan liet ze Mary opsluiten, omdat ze op de hoogte was van het complot om Lord Darnley te vermoorden (een beschuldigig die door geen enkel hard bewijs werd ondersteund). Ze wilde de moord laten onderzoeken en voor zolang het onderzoek duurde, zou Mary vast zitten. De briefwisselingen die Mary had onderhouden, zouden bij dit onderzoek een grote rol gaan spelen. Volgens Schotse edelen, werd een bediende van Mary betrapt terwijl hij een kist met brieven in het geheim naar Mary wilde brengen. Een aantal van de brieven in de kist zouden belastend bewijs bevatten dat Mary inderdaad bij de moord op Darnley betrokken was. Een commissie die de brieven onderzocht, was er van overtuigd dat de brieven geen vervalsing waren. Tegenwoordig vermoeden veel historici dat deze Casket letters toch echt vervalsingen zijn, gemaakt door medestanders van Moray of Cecil, om het bewijs te verkrijgen dat Mary inderdaad bij het moordcomplot betrokken was. Of de brieven echt zijn of niet, is niet bekend. Van de brieven zijn alleen nog kopieën overgebleven. In 1584 werd het Mary verboden om nog per brief correspondentie met iedereen buiten haar gevangenis te houden.

Of de brieven echt waren of niet, tot een veroordeling kwam het niet. Mary bleef opgesloten zitten, terwijl zowel de Schotse als Engelse adel complotten bleef smeden. Voor Mary, tegen Mary, voor Elizabeth, tegen Elizabeth. Daarbij was Schotland nog altijd verwikkeld in een burgeroorlog die na de vlucht van Mary was losgebarsten. Door al die complotten had Elizabeth nieuwe wetten ondertekend. Een van die wetten, de Safety of the Queen Act, zorgde ervoor dat iedereen die door een complot tegen Elizabeth de troon zou bestijgen, geëxecuteerd zou worden als dat complot uitkwam.

Complot tegen Elizabeth

Als het opsluiten van Mary een pijnlijke beslissing voor Elizabeth was, dan was het dilemma waarmee ze twee decennia later werd geconfronteerd nog moeilijker. Elizabeth vertrouwde er niet op dat Mary zich aan het verbod op het verzenden van brieven zou houden en gaf haar goedkeuring aan een voorstel van enkele edelen om de Schotse koningin te bespioneren en eventuele post te onderscheppen. Dat lukte en de gevolgen waren enorm. Het bleek dat Mary steun had gegeven aan een complot om de Engelse koningin van haar troon af te slaan. Mary werd berecht en schuldig bevonden aan verraad. Het parlement en de ministers van Elizabeth waren het er over eens dat Mary volgens de Safety of the Queen Act moest sterven. Elizabeth aarzelde even, maar ondertekende het executiebevel uiteindelijk toch. Cecil voerde het meteen uit en Elizabeth was geschokt en kapot, misschien had ze gehoopt van gedachten te veranderen.

Mary wordt vaak gezien als de auteur van haar eigen ondergang, maar vanaf het begin waren haar kansen oneerlijk geweest. Mary had een uitstekende koningin kunnen zijn. Ze moedigde religieuze tolerantie aan, nam ze adviseurs van alle grote clans in dienst en luisterde naar hun raad, zelfs als ze haar tegenwerkten.

Mary’s bijzondere leven kwam aan een triest einde. Hoewel vorsten altijd omringd zullen zijn door verraad, had Mary geen enkele persoon die zij kon vertrouwen.