De Punkah, de voorloper van de ventilator
Als de temperatuur omhoog schiet, halen we massaal ventilatoren uit de kast in een poging om onszelf van een beetje koelte te voorzien. Al eeuwen gebruiken mensen een soort ventilatoren voor frisse lucht. De oudste ventilator bestond al in 500 voor Christus!
De oudste ventilatoren komen uit Zuid-Azië en staan bekend als Punkah. Dit woord stamt af van woord Pankh, Hindi voor vleugel. Tijdens de Britse koloniale tijd, werd het woord overgenomen en verbasterd, waarna het werd gebruikt om grote waaiers aan te duiden.
Ontwikkeling
De Punkah was van origine een vierkant gevlochten stroken bamboe, waarmee men zich net als met een waaier koelte kon toe wapperen. In de achttiende eeuw werd onder invloed van het Britse koloniale regime een nieuw type punkah ontwikkeld. Dit ware grote schermen die aan het plafond hingen. Als die bewogen, veroorzaakten ze een verkoelend windje. Om grotere ruimtes te koelen, werden verschillende punkah met elkaar verbonden.
Omdat de punkah vaak goed zichtbaar waren in de ruimte, werden de simpele schermen van bamboe steeds vaker vervangen voor rijk versierde exemplaren. In plaats van simpele bamboe schermen, werden de punkah zo ontworpen dat ze in het interieur pasten. Zeker rijke koloniale Europeanen zorgden ervoor dat de punkah niet uit de toon viel in hun huizen.
Punkah wallah
De punkah werden bediend door middel van een systeem met touwtjes en katrollen. In de landhuizen van (koloniale) heersers werden die systemen dan bediend door koelies, de punkah wallah, die door aan de touwtjes te trekken, de punkah in beweging kregen. Daaraan zat echter een groot nadeel: de punkah wallah was altijd aanwezig in de ruimte, vaak binnen gehoorsafstand van de hoge heren. Om te voorkomen dat de punkah wallah allerlei vertrouwelijke gesprekken kon afluisteren, werden er vaak dove koelies geselecteerd als punkah wallah.
In de twintigste eeuw nam het gebruik van de punkah en de bijbehorende koelies snel af. De elektrische ventilator deed haar intrede. Toch is de punkah in Zuid-Azië nog niet helemaal verdwenen. Vaak grijpen mensen terug op deze oude techniek als de stroom weer eens uitvalt. Op sommige plekken worden ook mechanische punkah gebruikt.
Afbeelding:
British Library [CC0], via Wikimedia Commons
