Cornelis de Houtman en de Eerste Schipvaart

Vóór de oprichting van de VOC in 1602 bestonden er diverse kleinere compagnieën die hun zinnen hadden gezet op handel met de Oost. Bij twee verkenningstochten was de Goudse koopman Cornelis de Houtman betrokken. Ondanks zijn gebrekkige leiding, de vele incidenten en de matige opbrengst was de eerste reis een succes. Het was mogelijk gebleken voor de Nederlanders om zich in te specerijenhandel te mengen.

In de zestiende eeuw was de specerijenhandel vrijwel volledig in Portugese handen. Toen Portugal onder gezag van de Spaanse koning kwam, was het voor de Nederlanders niet meer mogelijk handel te drijven in Portugese havens. Met de verlokking van grote winsten in het achterhoofd besloten diverse groepen koopmannen om dan maar direct met de koninkrijkjes van Azië te gaan handelen. Het grote probleem was dat ze niet wisten hoe ze er moesten komen. Cornelis de Houtman en zijn broer werden daarom naar Portugal gestuurd om zoveel mogelijk informatie te achterhalen over de vaarroutes naar Azië.

De Compagnie van Verre

Uiteindelijk was het de koopman Jan Huygen van Linschoten die met zijn Reis-Geschrift van de navigatiën der Portugaloysers het cruciale puzzelstukje leverde. Hij had, toen hij in Portugese dienst was, stiekem hun zeekaarten gekopieerd. Met deze informatie kon men een eerste poging wagen de lange reis te ondernemen. Negen Amsterdamse kooplieden verenigden zich in de Compagnie van Verre, en benoemde Cornelis de Houtman tot opperkoopman. Echter was de macht feitelijk in handen van de schipsraad, een eenmalig democratisch experiment. Op 2 april 1595 vertrokken vier schepen met in totaal 249 man richting het zuiden.

Reis en aankomst

Het doel van de reis, later Eerste Schipvaart genoemd, was West-Java. Onderweg stierven talloze zeemannen en officieren aan scheurbuik en ondervoeding of in gevechten met de inheemse bevolking. Toen men op de bestemming aankwam bleken er al Portugezen te zitten. Bang om hun monopolie te verliezen, stookten de Portugezen de lokale bevolking tegen de Hollanders op. Met moeite werd er peper ingeslagen, maar verder kwam er weinig handel of diplomatie van de grond.

Sfeer aan boord

De sfeer aan boord was volgens de verslagen slecht. Dit zal te maken hebben gehad met de ontberingen onderweg, maar ook de ruzies tussen de bemanning en de leiding en de officieren onderling. Met de dood van de opperschipper kwam dit tot een uitbarsting. Cornelis de Houtman werd in de boeien geslagen vanwege hun eerdere conflicten. In plaats van door naar de Molukken voer men terug naar huis. Uiteindelijk kwamen slechts 87 man op 14 augustus 1597 aan in Texel.

Dood Cornelis de Houtman

Desondanks mocht de reis een succes genoemd worden. Men had immers veel kennis opgedaan over de route, de lokale bevolking en de positie van de Portugezen. Bij volgende reizen zou men zich beter kunnen voorbereiden. Cornelis de Houtman ondernam zelf nog een tweede reis die minder goed afliep. Samen met zijn bemanning werd hij gedrogeerd en over de kling gejaagd door soldaten van de sultan van Atjeh.