De Beurs van Berlage

In Amsterdam staat één van de beroemdste gebouwen ter wereld: de Beurs van Berlage. Dit gebouw, vernoemd naar de architect, werd in 1903 geopend en veranderde van een Koopmansbeurs naar een cultuurpaleis. Dat was precies wat Berlage als ideaal voor ogen had. Op 15 juli 2014 werd echter bekend dat het Nederlands Philharmonisch Orkest uit de glazen muziekzaal vertrekt.

De eerste Beurzen van Amsterdam

De Beurs van Berlage is de derde Beurs die Amsterdam kent. Al in de zeventiende eeuw (de Gouden Eeuw) was de stad een belangrijk handelscentrum. De eerste onderneming ter wereld, de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC), had er toen al een vaste plek om aandelen te verhandelen. Dit was het speciaal daarvoor ontworpen gebouw aan het Rokin, dat in 1611 geopend werd. Dit gebouw was ontworpen door de beroemde architect Hendrick de Keyser, die ook de Westertoren en het praalgraf voor Willem van Oranje in Delft heeft ontworpen.

De Beurs leek al op de huidige Beurs van Berlage: een langwerpig gebouw met een klokkentoren en een (open) binnenplaats waar de handel in aandelen plaatsvond. Dit gebouw werd echter wegens de slechte staat waarin het verkeerde in de negentiende eeuw gesloopt.

De Beurs van Zocher

Er was dus behoefte aan een nieuw Beursgebouw. Dat werd de Beurs van Zocher op de Dam, waar nu het gebouw van de Bijenkorf staat. Ook dit werd een rechthoekig gebouw met een open binnenplaats. Zocher koos echter voor een streng neoclassicistische stijl met groot aandoende Ionische zuilen. Vanwege dit tempelachtige karakter en het ontbreken van ramen, kreeg de Beurs al snel de bijnaam ‘het mausoleum’. De stijl van het gebouw raakte uit de mode en door de economische groei was het gebouw te klein geworden. Er kwam dus weer behoefte aan een nieuwe Beurs.

De Beurs van Berlage

In de jaren zeventig van de negentiende eeuw was er een discussie over de vernieuwing van de gateway van Amsterdam. In deze tijd werd ook begonnen met de bouw van het huidige Centraal Station. Dit gebouw, een ontwerp van Pierre Cuypers, was gereed in 1876 en gaf de stad een nieuw aanzicht. De Gemeente Amsterdam schreef vervolgens een prijsvraag uit voor het ontwerp van een nieuwe ‘Koopmansbeurs’ die in het verlengde zou komen te liggen van het Centraal Station. Berlage maakte enkele schetsen en werd in 1898 verkozen tot architect.

Hendrik Petrus Berlage

Berlage was geboren in Amsterdam in 1856, maar hij vertrok al snel naar Arnhem om een schildersopleiding te volgen. Voor schilderen had hij naar eigen zeggen echter geen talent. Daarom vertrok hij naar Zürich om daar een technische opleiding te volgen. Aanvankelijk was hij geïnteresseerd in de neostijlen van zijn tijd, zoals de neo-renaissancestijl.

Hij kreeg echter steeds meer oog voor het rationalisme en jugendstil. De gebouwen van Berlage getuigen vaak van zijn experimenten met deze vormen: enerzijds zocht hij naar efficiënte vormen, anderzijds hield hij van rijke decoraties. Deze tegenstelling is te zien in de ontwerpen voor de Beurs in Amsterdam. Het goedgekeurde ontwerp voor het gebouw is een meer sobere vorm van het oorspronkelijke idee.

Het huidige gebouw

Het gebouw zoals we dat nu kennen, neigt toch meer naar rationalisme. Het is opgetrokken uit bakstenen, is sober, robuust en stoer en heeft een vlakke gevel. Deze sobere stijl werd door het publiek niet erg gewaardeerd. In de loop der jaren werd het echter wel meer gewaardeerd en kreeg het de naam ‘Beurs van Berlage’ in plaats van de Koopmansbeurs. Tegenwoordig is de Beurs één van de meest gewaardeerde gebouwen ter wereld. Het werd een inspiratiebron voor architecten als Willem Dudok en Ludwig Mies van der Rohe.

Socialistisch Gesamtkunstwerk

Aan het interieur van het gebouw hebben meerdere kunstenaars meegewerkt. Berlage had affiniteit met het Socialisme, dat in zijn tijd steeds meer opkwam. In de bakstenen muren zag hij het ideaal van de nietige enkeling en de macht van de massa: eenheid in veelheid. Het interieur werd gedecoreerd volgens een tegenstrijdig principe: het moest uitstralen dat Amsterdam de belangrijkste handelsstad was en tegelijk het streven naar een klasseloze maatschappij waarin geld geen rol speelt.

Dit ideaal werd onder meer uitgebeeld in de decoraties van de dichter Albert Verwey, in de tegeltableaus van Jan Toorop en het glas-in-lood werk van Antoon der Kinderen. De tableaus tonen de uitbuiting van arbeiders en de emancipatie van de vrouw. De dichtregels gaan over de beperkingen van de markt en de zucht naar geld.

De droom van Berlage

Deze vreemde tegenstelling is ooit voorgelegd aan Berlage. Hij antwoorde hierop dat hij een omwenteling van de maatschappij verwachtte, waarbij er een einde aan het kapitalisme en de Beurs zou komen. Het gebouw zou dan een Volkspaleis kunnen worden waarin kunst, economie en maatschappij samen zouden kunnen komen.

De droom van Berlage kwam uit: zowel de Assurantiebeurs als de Optiebeurs verlieten het gebouw. Het is nu een plaats waar concerten, lezingen en tentoonstellingen worden gegeven. Toch is er met de verdwijning van de glazen muziekzaal ook een beperking van deze droom. De toekomst zal uitwijzen wie de nieuwe gebruiker van de ruimte wordt.