De burcht en haar legende, kasteel Waardenburg en dokter Faust

Binnen de verschillende categorieën monumenten spreekt het kasteel misschien wel het meest tot de verbeelding. De slotgrachten, dikke muren met kantelen, donkere kelders en rijk versierde zalen voeden de fantasie. Kasteel en rijksmonument Waardenburg prikkelt deze verbeeldingskracht, onder andere omdat de intrigerende volkslegende van dokter Faust zich afspeelde in deze burcht.

De Cock

Middenin het Gelderse landschap, nabij de uiterwaarden van de Waal in de gemeente Neerijnen bevindt zich kasteel Waardenburg. Uitzonderlijk voor een Nederlands kasteel, is dat het stichtingsjaar van het bouwwerk bekend is. In 1265 kreeg ridder Rudolph de Cock namelijk de dorpen Hiern, Neerijnen en Opijnen in leen. Van zijn leenheer Otto van Gelre II mocht hij een eigen woonhuis bouwen, die volgens overlevering niet meer mocht kosten dan 300 Leuvense Ponden. Hierop bouwde de Cock in datzelfde jaar de eerste houten toren van het latere kasteel.

Geschiedenis van het kasteel

Het kasteel werd de eeuwen daarna uitgebreid met verschillende stenen torens, een ringmuur, voorburcht en een slotgracht. Het werd een grote, ronde burcht, die door de jaren heen in het bezit is geweest van verschillende families. In 1574 werd het kasteel verwoest door Lodewijk, graaf van Nassau en broer van prins Willem I. Dit omdat de Spaansgezinde bewoonster Catharina van Gelder weigerde zich over te geven. De burcht is deze grondige verwoesting nooit helemaal te boven gekomen. In 1627 werd de ruïne weer bewoonbaar gemaakt, het noordelijke deel werd hersteld en het zuidelijke deel afgebroken.

In 1895 werd het kasteel verder gerestaureerd en werd er nog een torentje toegevoegd, maar liep vervolgens in de Tweede Wereldoorlog door bombardementen fikse schade op. In 1957 werd de burcht onbewoonbaar verklaard. Nadat een huurder nog flinke restauraties heeft uitgevoerd is het kasteel in 1975 in het bezit gekomen van de Stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen. Van 2007 tot 2009 zijn er grootschalige restauraties uitgevoerd, waardoor het slot weer iets van zijn ‘oude glorie’ uitstraalt. Tegenwoordig huist de Academie voor de Rechtspraktijk in het kasteel en is ze alleen tijdens de Open Monumentendag (in 2014 op 13 en 14 september) te bezichtigen.

De historische Faust

De burcht dankt veel van haar bekendheid aan een bijzondere volkslegende rond de magiër en medicus Johan Faust, die er volgens niet heel betrouwbare geruchten jaren heeft gewoond. De Faustkamer herinnert tot op heden aan zijn verblijf. De historische Faust leefde van 1460 tot 1540 en was een astroloog en arts die met name veel rondreisde door Duitsland. Al tijdens zijn leven deden bijzondere geruchten en legendes over hem de ronde, zo zou hij zich bezighouden met Zwarte Magie en was hij op zoek naar de Steen der Wijzen.

Goethe’s Faust

Na zijn dood ging het gerucht dat hij een pact met de duivel had gesloten, wat zich uitbreidde tot een legende met vele variaties. In 1587 werd deze Faustlegende voor het eerst in verhaalvorm afgedrukt en werd al in 1604 als toneelstuk in Engeland uitgevoerd. Ook werden er verschillende poppenkastspelen over gemaakt. Op deze manier kwam Goethe in aanraking met de legende die de basis vormde voor zijn bekendste werk, zijn boeken over Faust (eerste uitgave in 1790).

De legende van de Faust van Waardenburg

Een aantal van de variaties op de bekende volkslegende spelen zich af rond kasteel Waardenburg. Volgens de sage is de magiër Faust daar namelijk op zoek naar de Steen der Wijzen, maar de zoektocht wil niet vlotten. Hij besluit daarop de duivel aan te roepen tot hulp. Vervolgens verschijnt de duivel in de gedaante van de deftige dienstknecht Joost. Johan Faust sluit met hem een verbond dat de duivel Faust zeven jaar lang zal dienen en dat daarna zijn ziel de duivel toebehoort.

Faust neemt het ervan en laat Joost onmogelijke klussen uitvoeren. Hij moet bijvoorbeeld een brug bouwen en die direct afbreken wanneer dokter Faust de brug is overgegaan, moet van meel dat in de slotgracht van Waardenburg is gestort een brood maken, gebiedt met Nieuwjaarsdag een tuin vol bloemen en eist paarden die nooit moe worden. Als de zeven jaren om zijn, hoort de huishoudster om twaalf uur ’s nachts een grote hond die blaft. Als ze ’s ochtends durft te kijken, is Faust verdwenen en zit er een pluk haar aan de tralies van een klein raam en vindt ze bloed op de muur, dat ondanks verwoede schoonmaakpogingen niet meer verdwijnt.