Van perswetgeving in 1941 naar de Perspolitie

Hij gebruikte het woord onlangs al op tv: rioolratten. Dion Graus heeft een hart voor alle dieren, behalve die beesten in het riool. Ofwel: journalisten die hem onwelgevallige stukjes schrijven. Zo berichtte het NRC gisteren. “Hufterigheid en schofterigheid” bij journalisten zou door de regering moeten worden aangepakt door middel van een perspolitie, aldus Graus. Ook in het Journalistenbesluit van mei 1941 werd de perswetgeving aangescherpt. Over bepaalde zaken mocht niet meer worden geschreven van de Duitse bezetter.

In de jaren dertig kwam in Duitsland het nationaal-socialisme tot leven. In Nederland was men toen al goed op de hoogte van de gebeurtenissen in het buurland. Toen Hitler in 1933 aan de macht kwam, veranderde er echter nog weinig in de berichtgeving in Nederland. Maar daar kwam verandering in. In de nacht van 9 op 10 mei was het moment aangebroken dat de Duitsers Nederland binnenvielen. De Nederlandse regering bracht slechts weinig concrete en selectieve informatie naar buiten over de inval van de Duitse troepen. Tot 12 mei 1940 werd er nog hoog opgegeven van de Nederlandse verdediging. Maar toen op 12 en 13 mei de koninklijke familie bleek te zijn geëvacueerd en de regering op 15 mei capituleerde, was de Duitse bezetting een feit.

Nieuwe orde

Al spoedig zette de bezetter de Nederlandse Journalistiek in voor deze Nieuwe Orde, of Europese Nieuwe Orde, de benaming van de staatsorde en –indeling die tijdens de bezetting een nazificering van de maatschappijen tot stand moest brengen. Nederland, en daarmee de Nederlandse Pers, moest een satellietstaat worden van nazi-Duitsland. Stapje voor stapje werd de pers verder aangepast. Al één dag na de capitulatie, op 16 mei, mochten de kranten niet meer schrijven over militaire aangelegenheden. Een jaar later werden er verdere stappen ondernomen. In het Journalistenbesluit van 2 mei 1941 werd de perswetgeving aangescherpt. De ingestelde wetsbepaling omvatte een formele regeling van functie en taken van de Nederlandse journalist. Het Journalistenbesluit was een vrijwel letterlijke vertaling van het Duitse Schriftleitergesetz van 1933.

Adolfs Nieuwste Papegaai

Het Algemeen Nederlands Persbureau (ANP) kwam bovendien in handen van de bezetter, Engelse en Amerikaanse berichten mochten niet meer worden doorgegeven of opgeschreven en joodse werknemers werden ontslagen. De persafdeling van het Ministerie van Volksvoorlichting bepaalde dat over bepaalde zaken niet meer mocht worden geschreven en gaf dit door aan het ANP. In artikel 22 stond dat er instellingen moesten komen voor de ‘verdere ontwikkeling’ van journalisten. De journalisten kregen de taak als ‘volksvoorlichter’. Iedere journalist moest lid zijn van de Journalistenvereniging van de bezetter. De Duitsers hadden hiermee de belangrijkste bron van nieuwsvoorziening onder controle. In de volksmond werd het ANP dan al snel Adolfs Nieuwste Papegaai genoemd.

Status Quo en verzet

Als een krant zich niet aan deze richtlijnen hield, dan kregen ze een boete, mochten ze een bepaalde tijd niet verschijnen of kreeg de hoofdredacteur het vuur aan de schenen. Socialistische – en communistische kranten werden onmiddellijk aangepakt, maar de liberale-, confessionele- en neutrale kranten werden aanvankelijk nog met rust gelaten. Veel journalisten pasten zich aan de status quo aan. Maar niet iedereen was het eens met de gang van zaken en sommige journalisten wilden geen perskaart van de nieuwe Journalistenvereniging. Maar uiteindelijk kozen maar weinigen het pad naar verzet, slechts omstreeks zeventig journalisten stapten over naar de illegale pers. De meeste journalisten legden zich toe op de berichtgeving over alledaagse gebeurtenissen. Protestacties van de bevolking tegen de bezetter, stakingen of militaire acties werden zo min mogelijk in de kranten aangehaald. Zodra kranten een andere weg insloegen of als de artikelen niet in de smaak vielen bij de bezetter, werd er een tijdelijk of permanent verschijningsverbod opgelegd. Het centrale element in de berichtgeving van de journalistiek in Nederland was: verantwoordelijkheid.

Perspolitie

Aanleiding van de bewoording van Graus is een artikel over de dierenpolitie in gratis krant De Pers. De krant noemde de door hem geïnitieerde animalcops 'cavia-agenten'. Er ontstond een Twitter-discussie op internet. PVV-Kamerlid Hero Brinkman nam het in die discussie op voor zijn partijgenoot. Hij schreef dat het voorstel voor een 'perspolitie' slechts een grapje van Graus was. 'Waar is de humor bij de linkse media gebleven?' Graus uitte zijn onvrede over journalisten na een week waarin media negatief over hem berichtten, doordat hij uit de parlementaire commissie-De Wit was gestapt, die onderzoek doet naar de crisismaatregelen die de overheid heeft genomen tussen september 2008 en februari 2009.