Verdwenen beroep: de marconist

Bijna 100 jaar was de marconist, ook bekend als de radio-officier, de belangrijkste schakel tussen de bemanning van een schip en de rest van de wereld. Op 1 februari 1999 werd het beroep officieel opgeven. Wat deed een marconist en waarom verdween zijn beroep zo abrupt?

Morsecode

Een marconist is een persoon morsecodesignalen met behulp van een radio kan verzenden, ontvangen en vertalen. Hij dankt zijn naam aan de uitvinder van de draadloze telegrafie, Guglielmo Marconi. De morsecode bestond uit ‘punten’ en ‘strepen’ – korte en lange tonen – die met behulp van een seinsleutel verzonden konden worden. De morsecode voor het noodsignaal ‘SOS’ is bijvoorbeeld drie korte tonen, drie lange tonen en dan weer drie korte tonen. Marconisten kenden de morsecode en konden de binnengekomen berichten uitschrijven voor wie ze bedoeld waren. Nadat Marconi in 1901 de eerste berichten van de ene kant naar de andere kant van de Atlantische Oceaan had verstuurd, groeide de populariteit van de draadloze telegrafie als communicatiemiddel op schepen snel.

Ondergang van de Titanic

Op 14 april 1912 zonk de R.M.S. Titanic, waarbij meer dan 1500 van de 2200 opvarenden omkwamen. Dat de overige 700 passagiers gered konden worden, is vooral te danken aan het werk van de marconisten aan boord, die tot het laatste moment noodsignalen bleven uitzenden naar dichtbijgelegen schepen. Omdat de Titanic volgens de ontwerpers van het schip niet kon zinken, geloofden de marconisten van andere schepen die het noodsignaal ontvingen de berichten aanvankelijk niet. Toch schoten uiteindelijk een aantal schepen de passagiers van de zinkende Titanic te hulp, waardoor de mensen die het geluk hadden een plek op een reddingsboot te bemachtigen gered konden worden. De hoofdmarconist Jack Phillips ging ten onder met het schip.

Internationale veiligheidsafspraken

Op het moment van de scheepsramp, waren radioapparatuur of andere communicatiemiddelen op schepen nog uitzonderlijk. Het luxe passagiersschip was uitgerust met de krachtigste radioapparatuur van zijn tijd en had een gegarandeerd bereik van 250 mijl, maar in de praktijk kon over een veel langere afstand gecommuniceerd worden. Na de ondergang van de Titanic had het nut van radiocommunicatie zich bewezen. Op het internationale congres Safety of Life at Sea (SOLAS) in 1914 werd afgesproken dat alle schepen voortaan uitgerust moesten worden met moderne communicatiemiddelen. Ook werd afgesproken dat alle marconisten gecertificeerd moesten zijn.

Radio Holland

Naar aanleiding van de nieuwe regelgeving werd in Nederland in 1916 Radio Holland opgericht. De organisatie was een initiatief van Nederlandse reders en had als doel het installeren van radioapparatuur aan boord van schepen en het opleiden van mensen om die te gebruiken en te onderhouden. Radio Holland leverde een totaalpakket: morse-apparatuur inclusief een marconist die het materiaal kon bedienen. Alle Nederlandse marconisten waren daarom in dienst van Radio Holland. Het bedrijf verdiende daarnaast ook nog aan elk verzonden bericht.

Werkzaamheden van de marconist

De marconisten van Radio Holland speelden op de Nederlandse koopvaardijschepen een belangrijke rol: ze leverden het weerbericht, waren verantwoordelijk voor de communicatie in geval van nood, verstuurden telegrammen van de bemanning en repareerden de apparatuur wanneer dat nodig was. Ze zorgden ervoor dat de bemanning tijdens al die weken op zee op de hoogte bleef van het laatste nieuws en de voetbaluitslagen. Op grote schepen gingen soms wel tien marconisten mee. Veel marconisten hielden het na hun zevenentwintigste voor gezien, omdat ze dan niet meer oproepbaar waren voor militaire dienst.

Introductie van de satellietcommunicatie

In totaal voltooiden ongeveer 4000 mannen de opleiding tot marconist bij Radio Holland. In 1962 was het hoogtepunt van de Nederlandse radiotelegrafie: toen waren 750 marconisten varende. Daarna ging het snel bergafwaarts met het beroep. De introductie van de satellietcommunicatie verdrong de marconist van het toneel. In de jaren ’80 werden de twee communicatiesystemen nog naast elkaar gebruikt, voor het geval dat de satellietverbinding wegviel. SOLAS, het verdrag uit 1914 dat radiocommunicatie op schepen verplicht stelde, ging met haar tijd mee en werd in 1993 aangepast. Toen werd besloten dat het satellietsysteem GMDSS in fases de radiotelegrafie moest vervangen. De deadline die gesteld werd was 1 februari 1999. Vanaf dat moment was de marconist zijn baan kwijt. Radiotelegrafie wordt tegenwoordig alleen nog door amateurs beoefend.

Bronnen:

• Encyclopeda Titanica, ‘Impact of Titanic on International Maritime Law’
• Hans van Wissen/De Volkskrant, ‘Marconi het zwijgen opgelegd’ (1998)
• Radio Holland, ‘About us: heritage’

Afbeeldingen:

Marconist van een Nederlands koopvaardijschip geeft een bericht aan een Indonesische steward, 10 mei 1943. Fotograaf onbekend, collectie Anefo (publiek domein) via National Archief.