De Vergelding - een dorp in tijden van oorlog

Rhoon, oktober 1944 – Na de dood van een Duitse soldaat als gevolg van een vermeende sabotagedaad vindt een verschrikkelijke vergeldingsactie plaats: zeven willekeurige mannen worden zonder enige vorm van proces opgepakt en doodgeschoten. Auteur Jan Brokken gaat in De Vergelding op zoek naar de waarheid die schuilgaat achter dit waargebeurde incident.

Rienk-Jan Benedictus

Het Zuid-Hollandse dorpje Rhoon ten tijde van de Tweede Wereldoorlog vormt het decor voor de indrukwekkende geschiedenis waarover Brokken in De Vergelding vertelt. In de avond van 10 oktober 1944 kwam daar een jonge Duitse soldaat om het leven nadat hij tegen een loshangende hoogspanningskabel was aangelopen. De reactie van Duitse zijde was genadeloos. Zij interpreteerden het voorval als een doelbewuste sabotagedaad en namen geen halve maatregelen om die te vergelden. Zeven burgers werden opgepakt en de volgende dag voor de ogen van de overige dorpsbewoners geëxecuteerd. Een roekeloos besluit, dat zelfs niet strookte met het hardvochtige nazi-protocol.

De vermeende, onopgehelderde sabotagedaad en de verschrikkelijke represaille die daarop volgde, zaaiden onrust in het dorp, voedden het onderlinge wantrouwen en zetten de religieuze, politieke en sociale verhoudingen op scherp. Jan Brokken groeide zelf op in het naoorlogse Rhoon en merkte eigenlijk niets van de onderhuidse spanningen waarvan nog decennialang sprake was geweest. Dit had alles te maken met de dorpse mentaliteit: het voorval werd doodgezwegen en het ophalen van akelige herinneringen werd angstvallig gemeden. Brokken deed een poging dit stilzwijgen eindelijk te doorbreken. 

Wat ging er precies aan de represaille vooraf? Was het sabotage of niet? En zo ja, wie zat er dan achter? Deze cruciale vragen hielden Brokken jarenlang bezig tijdens zijn onderzoek waarvan De Vergelding het resultaat is. Hij neemt de lezer mee op zijn speurtocht naar de waarheid achter de gebeurtenissen in het najaar van 1944. Brokken baseert zich hierbij op informatie uit 185 interviews en zo’n vierduizend pagina’s archiefstukken, waaronder getuigenverhoren en processtukken. Bij de reconstructie van gebeurtenissen vergelijkt hij verschillende en vaak tegenstrijdige getuigenverklaringen. De vele perspectiefwisselingen, waarbij Brokken zich zowel verplaatst in zowel dorpsbewoners als Duitse militairen, geven het boek een interessante dimensie.

Een grote bron van frustratie voor Brokken vormt het naoorlogse optreden van het rechterlijk instituut. Rond 1950 vonden enkele haastige en slordige verhoren plaats met betrekking tot de gebeurtenissen in 1944, waarbij volgens hem veel kansen zijn gemist. Cruciale vragen werden niet gesteld en ook werd verzuimd sleutelfiguren als getuigen op te roepen. Tegen de tijd dat Brokken aan zijn onderzoek begon, waren al veel van de betrokkenen of nabestaanden overleden. Hij is daarom regelmatig genoodzaakt zijn eigen verbeeldingskracht en inlevingsvermogen de vrije loop te laten. De lezer wordt meegesleept in het denkproces van de auteur, in een maalstroom waarin simpele feitenanalyses worden afgewisseld met onzekere aannames. Het zorgt voor een prettige, dynamische schrijftrant, die in combinatie met de zorgvuldige spanningsopbouw de lezer aanmoedigt verder te lezen en samen met Brokken ‘detective te spelen’.

De Vergelding maakt ook duidelijk welke opmerkelijke plek de bevrijding in het collectieve geheugen van de dorpsbewoners heeft gekregen. “Het ergste van de oorlog was voor ons de bevrijding”, zo citeert Brokken ‘de oude mevrouw Baars’ uit Rhoon. Pas na de bevrijding kwam alle opgekropte woede eruit. Deze werd voornamelijk botgevierd op de ‘moffenhoeren’, de meisjes en vrouwen die tijdens de oorlog met de Duitsers hadden aangepapt, feest hadden gevierd, zich meermalen hadden beschonken en soms zelfs een kind hadden laten verwekken. Zij moesten het als eerste ontgelden. Aan hun haren werden ze naar buiten gesleept, uitgescholden, geschopt, geslagen en kaalgeknipt, en vervolgens op een kar door het dorp gereden. Ook op het praten over deze nare en schaamtevolle gebeurtenissen rustte naderhand een taboe.

Een gevolg van het uitputtende onderzoek dat aan De Vergelding ten grondslag ligt, is dat de lezer wordt overspoeld met informatie. Zo komt Brokken iedere keer dat er een nieuwe dorpsbewoner wordt geïntroduceerd met uitvoerige biografische gegevens op de proppen. Hij neemt daarbij overigens geen blad voor de mond wanneer hij over de ‘foute personen’ uit de oorlog schrijft, zoals meedogenloze Duitse officiers en geniepige collaborateurs. De gedetailleerde persoons- en situatiebeschrijvingen maken het verhaal levendig en dragen bij aan de verbeeldingskracht van het boek. Tegelijkertijd maakt het grote aantal personen dat de revue passeert het verhaal hier en daar toch ook wat onoverzichtelijk, zodat de lezer zo nu en dan genoodzaakt is even terug te bladeren om het geheugen op te frissen.

Er komt een punt dat Brokken denkt te weten hoe de vork in de steel zat, wat er precies vooraf was gegaan aan de vergelding op 11 oktober 1944. Pagina’s worden gewijd aan de conclusies die hij trok – totdat plotseling de twijfel toch weer toeslaat: ‘Jezus, wat was ik aan het doen? Was ik niet bezig een onschuldige man aan het kruis te nagelen?’ Brokken schrikt van zijn eigen aannames, en beseft hoe gemakkelijk het is om, na eenmaal in een bepaalde richting te zijn gestuurd, het ‘slachtoffer’ te worden van een tunnelvisie. Dergelijke verrassende wendingen maken dat het verhaal blijft boeien.

Brokken komt er zo langzaam maar zeker achter dat de oorlog in zijn dorp er anders uit had gezien dan hem jarenlang was voorgespiegeld. Weerbarstiger, maar ook menselijker. Er wordt een waardevol inzicht geboden in de rol van het Nederlandse verzet en de wijze waarop in de oorlogsjaren tegen ‘de ondergrondse’ werd aangekeken. Brokken laat bovendien zien wat de aanwezigheid van de Duitse bezetters in een dorpsgemeenschap teweeg kon brengen. De Vergelding vormt zo als ‘een verhaal van gewone mensen onder buitengewone omstandigheden’ een fraai staaltje microhistory. Deze aangrijpende vertelling over een dorp in tijden van oorlog verveelt geen moment, zet de lezer voortdurend aan het denken en maakt de Tweede Wereldoorlog niet zozeer begrijpelijker, maar toch zeker een stuk tastbaarder.