Ontstaansgeschiedenis van de telescoop

Toen de telescoop in de 17e eeuw werd uitgevonden was het onderscheid tussen een verrekijker en een telescoop nog vaag. Tegenwoordig wordt het woord telescoop gebruikt voor een kijker waarmee we het universum vergroot kunnen bekijken, en is een verrekijker vooral bedoeld voor het observeren van dingen op kortere afstand. Hoe dan ook: de uitvinding van de telescoop veranderde onze blik in de verte voorgoed.

De telescoop is naar alle waarschijnlijkheid een Nederlandse uitvinding. Als uitvinders worden vaak de Middelburgse brillenmakers Zacharias Janssen en Hans Lipperhey genoemd. Wie van hen daadwerkelijk de eerste was, en of deze twee wel de eersten waren, is niet helemaal zeker. Er doet namelijk ook een verhaal de ronde dat de eerste telescoop in 1568 werd bedacht door een anonieme Britse wiskundige. Wie er dan ook de eerste was, het is een feit dat Lipperhey in 1608 een octrooiaanvraag indiende voor een ‘buyse waarmede men verre kan sien.’ Vermoedelijk werd er echter geen patent afgegeven op zijn ‘verkijkbuis’ omdat het instrument te eenvoudig na te bouwen was. Daarnaast waren er op allerlei plaatsen in Europa al brillenmakers aan het experimenteren met het combineren van geslepen glazen lenzen om een ‘verrekijkereffect’ te bewerkstelligen. Wel was Lipperhey de eerste die het instrument praktisch bruikbaar maakte en aan de man wist te brengen.

Prins Maurits 

Lipperhey toonde zijn vinding ook aan prins Maurits van Oranje, die meteen inzag wat de militaire waarde van deze kijkbuis was. Tijdens een demonstratie van de telescoop op het Binnenhof kon hij vanuit Den Haag zelfs de kerkklok van Delft aflezen. Van Oranje was erg enthousiast en liet de nieuwe vinding direct zien aan zijn aartsvijand Ambrogio Spinola, die in Nederland was vanwege de onderhandelingen voor wat later het Twaalfjarig Bestand zou gaan heten. Spinola reageerde als volgt: “Vanaf nu zal ik niet meer veilig zijn, want jullie kunnen me van veraf zien!” Het nieuws over de verrekijker verspreidde zich snel, en het duurde niet lang voor anderen claimden deze nuttige uitvinding eerder gedaan te hebben, zoals Jacob Metius uit Alkmaar. Toch was het Lipperhey die er met zijn demonstratie in Den Haag ervoor zorgde dat de telescoop snel een opmars maakte en zich verspreidde over Europa.

Galileo Galilei

Zo kwam het nieuws over de verrekijker in 1609 terecht bij de Italiaanse wis- en natuurkundige Galileo Galilei. Hij ging aan de slag met de nieuwe techniek en kon al snel zijn eigen kijkers bouwen. Galilei verbeterde de verrekijker en transformeerde deze tot een sterrenkijker. Al snel zag hij dingen die nog niet eerder waren waargenomen: donkere vlekken op de zon, bergen en kraters op de maan en de ontelbare hoeveelheid sterren van de melkweg. Hij publiceerde zijn bevindingen in 1610 in zijn werk Sidereus Nuncius (boodschapper van de sterren). Zijn ontdekkingen stonden haaks op de wetenschappelijke ideeën van die tijd en worden beschouwd als het begin van de moderne astronomie.

Isaac Newton

De beroemde wetenschapper Isaac Newton heeft ook een bijdrage geleverd aan de verdere ontwikkeling van de telescoop. Rond 1670 maakte hij een sterk verbeterde versie van de sterrenkijker. Newton verwijderde de bolle glazen lens uit het uiteinde van de buis en voegde een grotere holle spiegel toe aan het begin van de buis. In het midden van de kijker plaatste hij bovendien een klein vlak spiegeltje, dat het beeld van de holle spiegel terugkaatste. Zo wist hij met een kortere buis een veel scherper beeld te verkrijgen. Deze spiegeltelescoop vormde de basis voor de soms huizenhoge telescopen van tegenwoordig.

Tot op de dag van vandaag bewijst de telescoop op de meest uiteenlopende gebieden zijn nut. Of het nu gaat om maritiem of militair gebruik, of om wetenschap en astronomie. Door de telescoop weten we dat de aarde geen onderdeel is van een klein statisch universum, maar deel uitmaakt van een oneindig groot dynamisch geheel. Door de verrekijker en de telescoop kunnen we ‘verder kijken dan onze neus lang is.’