Cultuurreligieuze achtergrond van de spanningen in Kosovo

Op vrijdag 19 april 2013 bereikten Servië en Kosovo een historisch akkoord. Daarin werd vastgesteld dat de Servische minderheid in Kosovo meer autonomie krijgt en Servië zich niet meer met het gebied zal bemoeien. Een verontwaardigde Servische minderheid reageerde echter furieus op deze afspraak. De verwikkelingen nodigen uit om de dieperliggende oorzaken van de onvermoeibare sentimenten in het gebied onder de loep te nemen.

De geschiedenis van Kosovo laat zien dat spanningen tussen Albanezen en Serviërs geen recent verschijnsel zijn. Het gaat daarbij niet ‘slechts’ om een strijd om macht en grondgebied. De historische wortels van het langslepende conflict liggen voor een groot deel in de verschillende geloofsovertuigingen. Albanezen hingen van oudsher voornamelijk het katholicisme aan, terwijl de Serviërs sinds de hoge middeleeuwen een lange traditie van de Servisch-Orthodoxe kerk kennen. Belangrijker dan dit onderscheid is echter het belang dat de twee bevolkingsgroepen aan hun religie hechtten. Waar de Albanezen hun geloof niet altijd even nauw lijken te nemen, vormt het orthodoxe geloof voor Serviërs het belangrijkste fundament van hun culturele identiteit.

Rol van religie voor Albanezen

Een vroeg voorbeeld van de Albanese visie op geloofsbeoefening is te vinden in de eerste fase van de Ottomaanse overheersing op de Balkan (1389-1912). Terwijl de meeste Serviërs pertinent weigerden zich te bekeren tot de Islam, waren aanzienlijk meer Albanezen hier wel toe bereid. Zij hadden hierdoor een streepje voor bij de Ottomanen en verkregen bepaalde privileges, wat afgunst wekte bij de Serviërs. Opvallend is ook dat vandaag de dag de overwegend islamitische Albanese bevolking een christelijke nationale volksheld heeft: Skanderbeg (1405-1468). Dat godsdienst minder hoog in het Albanese vaandel staat, blijkt bovendien uit het ‘motto’ van Albanië: ‘Feja e Shqiptarit është Shqiptaria’, oftewel: ‘Het geloof van de Albanezen is het Albanisme’.

Culturele identiteit Albanië

Dit alles duidt er niet zozeer op dat het geloof voor Albanezen helemaal geen rol speelt. Het heeft vooral te maken met hún culturele identiteit, die in tegenstelling tot Serviërs simpelweg niet gestoeld is op religie. Dat wat de Albanezen onderscheidt en ze trots maakt Albanees te zijn, is bovenal hun taal. Terwijl vrijwel alle omringende Balkanlanden het Servo-Kroatisch als hoofdtaal hebben, houdt Albanië al eeuwenlang vast aan het historisch geëvolueerde, unieke Albanees. Juist dit cultuurreligieuze contrast tussen Serviërs en Albanezen vormt een belangrijke voedingsbodem voor de spanningen tussen beide partijen.

Peja: bakermat Servisch-orthodoxe kerk

Dat de Albanese bevolking in 2008 de onafhankelijkheid uitriep in Kosovo, raakte een bijzonder gevoelige snaar in Servië. De geschiedenis van de Serven in Kosovo gaat namelijk veel verder terug dan de annexatie van het gebied in 1912. In de voormalige Servische provincie bevinden zich niet alleen veel Servisch-orthodoxe kerken, maar ook de bakermat van de Servisch-Orthodoxe kerk: het patriarchaatsklooster in Peja. Dit klooster werd in de 13e eeuw gebouwd op initiatief van de heilige Sava van Servië, de eerste orthodoxe aartsbisschop van Servië en stichter van de Servisch-orthodoxe kerk. De hoeksteen van de Servische culturele identiteit bevindt zich sinds 2008 dus buiten de landsgrenzen, in een gebied waarin de meerderheid van de bevolking nota bene nauwelijks waarde hecht aan religie. Het maakt dat de Servische weigering om de onafhankelijkheid van Kosovo te erkennen niet zomaar kan worden afgedaan als overdreven halsstarrigheid vanwege een ‘verloren gebiedje’.

Lonkend EU-lidmaatschap

Toch is het vanwege de historische achtergrond opmerkelijk dat Servië met het sluiten van het akkoord op 19 april 2013 heeft aangegeven de verregaande en verstorende bemoeienissen met Kosovo te staken. Dit besluit heeft echter alles te maken met de toenaderingspogingen van het land tot de Europese Unie. Het zetten van deze stap vormt namelijk één van de belangrijkste eisen voor een eventuele toetreding. Daarmee lijkt de pragmatische Servische regering de prioriteit momenteel bij dit EU-lidmaatschap te leggen. Onder de bevolking blijft de diepgewortelde tegenzin bestaan, in het bijzonder bij de Servische enclave in Kosovo, die zich in de steek gelaten voelt. De verwachting is dat binnen een jaar de helft van de Serviërs in Kosovo de streek gaat verlaten.