Unie van Utrecht: eenheid en verscheidenheid

Het is op 23 januari precies 435 jaar geleden dat de Unie van Utrecht tot stand kwam. Een belangrijke bepaling daarin is dat niemand vervolgd mag worden vanwege zijn geloof. Daarmee vormt de Unie van Utrecht een van de bouwstenen van de bijna spreekwoordelijke tolerantie van Nederland.

Een andere benaming voor het gesloten verbond is ‘Nadere Unie’. De Unie van Utrecht is namelijk een nadere uitwerking van de bepalingen die op 29 november 1576 zijn vastgelegd in de Pacificatie van Gent.

Pacificatie van Gent

De Pacificatie van Gent is een succes voor de politiek van Willem van Oranje om alle gewesten te doen samenwerken tegen Spanje en vóór verdraagzaamheid in de godsdienstuitoefening. Maar eenheid is er nog niet en godsdienstige tegenstellingen tussen katholieken en calvinisten beheersen de politieke werkelijkheid. Hoewel Oranje verdraagzaamheid predikt, nemen de calvinisten in vele steden de regering over en jagen de katholieken van het kussen.

De zuidelijke, katholieke, gewesten vinden deze ontwikkeling onaanvaardbaar. De door Filips II benoemde landvoogd Parma slaagt er begin 1579 dan ook in om Artois en Henegouwen te verenigen in de Unie van Atrecht. Zij streven naar verzoening met Filips en erkenning van alleen het rooms-katholieke geloof.

Leestips-Boeken 

Noordelijke gewesten verenigen zich ook

Op initiatief van Jan de Oude, stadhouder van Gelderland, verbinden 14 dagen later de noordelijke gewesten en enkele steden zich in de Unie van Utrecht om de strijd tegen de Spanjaarden voort te zetten.

In dit verbond behouden de gewesten hun eigen soevereiniteit en alleen in zaken van gemeenschappelijk belang (verhoudingen met het buitenland, verdediging en oorlog) treden zij gezamenlijk op. Voor belangrijke beslissingen is eenstemmigheid vereist, er zijn geen centrale gezagsorganen en vervolging vanwege iemands geloof wordt verboden. Hoewel bedoeld als tijdelijk bondgenootschap wordt de Unie van Utrecht in de Republiek een soort grondwet.

Scheiding tussen Noord en Zuid

De totstandkoming van de Unies van Atrecht en Utrecht betekent de scheiding tussen Noord en Zuid, dus grofweg tussen het huidige België en Nederland. Toch zijn de verdragen niet de reden voor deze nieuwe natievorming. Die scheiding is veel eerder het gevolg van de militaire situatie en de sociale structuur. De noordelijke gewesten zijn door hun ligging gemakkelijker te verdedigen tegen zuidelijke indringers. Daarnaast hebben in het zuiden de katholieke adel en het stedelijk patriciaat (sympathisanten van het katholieke Spanje) meer invloed, terwijl in het noorden de calvinistische regenten de macht hebben.

Artikelen Unie van Utrecht

De belangrijkste bepalingen uit de 26 artikelen van de Unie van Utrecht zijn dat de bondgenoten elkaar zullen bijstaan in de verdediging tegen buitenlandse heren en landen, en voor de bekostiging daarvan gezamenlijke belastingen zullen heffen. In zaken van oorlog, vrede en belastingen zal unaniem gestemd moeten worden, in andere zaken met meerderheid van stemmen. Ten aanzien van de godsdienst mogen Holland en Zeeland zich gedragen naar eigen goeddunken, de anderen laten het katholicisme ongemoeid en niemand mag worden vervolgd om zijn geloof.

Ondertekenaars

De Unie is ondertekend door vertegenwoordigers van Gelre en Zutphen, Holland, Zeeland, Utrecht en de Ommelanden. Later wordt een aanvulling bekrachtigd door vertegenwoordigers van de stad Gent, van Nijmegen, Arnhem, Friesland, Venlo, Amersfoort, Yperen, Antwerpen, Breda, Brugge en het Land van Strijen, Lier en Drenthe.

Nationaal Archief

In de webexpo is de akte van de Unie van Utrecht nader te bekijken.
Voor de aflevering ‘Veel geloven op één kussen’ van de NTR-serie De Gouden Eeuw is presentator Hans Goedkoop op zoek gegaan naar de oorsprong van de spreekwoordelijke tolerantie in de 17e eeuw in Nederland. De Unie van Utrecht speelt daarin een belangrijke rol.