Miguel De Unamuno: De intellectuele Don Quichot

Historici zien tijdens hun studie en onderzoek talloze personen uit het verleden voorbijkomen. Maar hebben historici ook een favoriet? Een persoon uit het verleden van wie zij denken dat iedereen er meer over zou moeten weten, een persoon over wie ze maar niet uitgepraat raken of naar wie ze graag nog veel meer onderzoek doen? We vroegen het Eric Storm.

Eric Storm is gespecialiseerd in Spanje van de 19e en 20e eeuw en het nationalisme. Over het laatste heeft hij het boek Nationalisme. Een wereldgeschiedenis. geschreven. Hierin gaat hij de geschiedenis van het nationalisme af en laat de consequenties ervan zien.

Wat is uw favoriete historische figuur en waarom vindt u hem zo interessant?

“Miguel de Unamuno, de Spaanse filosoof, schrijver en academicus. Hij was één van de hoofdpersonen van mijn proefschrift, dat ging over Spaanse politieke debatten rond 1900. Ik vond hem wel echt een fascinerende figuur.”

Wat is een moment dat goed aangeeft wat voor persoon Unamuno was?

“In 1923 greep de generaal Primo de Rivera de macht in Spanje via een coup, waardoor de eerdere constitutionele monarchie vervangen werd. Unamuno begon van het begin af aan die generaal te beledigen en in de pers aan te vallen. Uiteindelijk werd hij opgepakt en verbannen naar Fuerteventura, één van de Canarische Eilanden. De Franse krant Le Quotidien, een beetje een sensatiekrant, stuurde vervolgens een schip naar Fuerteventura om Unamuno op te halen. Hij ontsnapte dus naar Frankrijk. Hij bleef even in Parijs, maar al snel verhuisde hij naar Hendaye, wat een grensplaats was in Frans Baskenland. Unamuno kwam zelf uit Baskenland, dus hij was eigenlijk dichtbij waar hij vandaan kwam. Toen beloofde hij dat hij niet terug zou keren naar Spanje tot de dictator verdreven was, terwijl hij amnestie had gekregen. Hij hield woord, dus tot 1930 is hij niet meer in Spanje geweest. Dit is een mooie anekdote, die zijn personaliteit goed weergeeft. Heel koppig, heel origineel en heel eigenzinnig. Dat sprak me aan.”

Wat voor man was Miguel de Unamuno?

“Hij is eigenlijk qua denken een filosoof die door Nietzsche beïnvloed is. Zijn hele werk gaat over de zin van het bestaan en het op losse schroeven zetten van allerlei zekerheden en heilige huisjes. Maar op de één of andere manier geeft hij daar een religieuze draai aan. Hij gelooft niet, maar hij wil eigenlijk wel geloven dat er een god is die zorgt dat het allemaal zin heeft. Dit is een intellectuele worsteling die in al zijn teksten naar voren komt. In zijn romans doet hij dat ook wel op een heel originele manier. In de roman Nevel is de hoofdpersoon op zoek naar wat hij met zijn leven aan wil. Op een gegeven heeft de hoofdpersoon geen zin meer in het leven en gaat hij op bezoek bij de auteur in Salamanca, dus bij Miguel de Unamuno zelf in zijn echte woonplaats. De hoofdrolspeler zegt vervolgens tegen Unamuno: “Ik wil gewoon zelfmoord plegen, dus je moet me uit het verhaal schrijven’’, maar dat weigert de auteur. Dat meta-narratief maakt die romans wel interessant en ook heel origineel.”

Wat vindt u het meest interessant aan Unamuno?

“Mijn proefschrift ging over de Spaanse politieke debatten tot 1914. Op dat moment is Unamuno veertig jaar oud. Dus ik heb al zijn geschriften uit zijn beginfase gelezen en met name zijn artikelen over politieke kwesties vond ik fascinerend. Hij schreef heel vaak in kranten en tijdschriften. Die heb ik zoveel mogelijk op de originele plek proberen te lezen.’’

“Dus ik zat al die artikelen van hem te lezen en het interessante van zijn politieke artikelen is dat hij eigenlijk altijd een tegendraads perspectief biedt. Het gaat hem om het ontkrachten van allerlei bestaande clichés, stereotypes en gevestigde meningen. Hij gaat er dan tegenin en doet dat vaak ook meer als een soort spel, zonder dat hij zelf een alternatief biedt. Dus het is meer het onderuithalen van zekerheden, mensen laten nadenken over hun politieke positie, dan dat hij echt zit te preken.”

“Vaak zijn die stukken ook heel erg humoristisch, omdat hij ook schrijver en dichter is, is zijn beheersing van het Spaans natuurlijk heel erg goed. Dus als ik die stukken zat te lezen, moest ik soms ook echt lachen, terwijl ik in de bibliotheek zat. Ik heb me dus heel erg vermaakt, vooral met zijn essays. Dat is eigenlijk het minst bekende gedeelte van zijn werk. Hij heeft ook een aantal filosofische werken en romans geschreven die heel bekend zijn, maar hij vond zichzelf vooral een dichter. Zelf zie ik hem voornamelijk als een fascinerende politieke denker.’’

Hij schreef dus vaak over politiek. Maar in wat voor politieke situatie leefde Unamuno?

“Unamuno heeft verschillende soorten regimes meegemaakt in zijn leven. Gedurende de eerste periode toen Spanje een monarchie was, was het land een democratie met een tweepartijenstelsel dat op een heel rare manier functioneerde. Spanje was wel een constitutionele monarchie met verkiezingen, maar de conservatieven en de liberalen hadden van tevoren min of meer afgesproken dat ze om de beurt zouden regeren. Dan krijg je de militaire dictatuur van Primo de Rivera, een bewonderaar van Mussolini. Dit was eigenlijk een autoritaire, militaire dictatuur die niet heel repressief was. Dus er werden geen mensen geëxecuteerd of iets in die geest. Daarna krijg je de tweede republiek en daar is hij heel nauw bij betrokken, maar hij vindt de linkse regering die dan aan de macht komt te radicaal en daar neemt hij al vrij snel afstand van.’’

“In 1936 krijg je de burgeroorlog, waar Franco uiteindelijk aan het langste eind zal trekken. Franco wordt gesteund door Nazi-Duitsland en fascistisch Italië. Maar bij de burgeroorlog kiest Unamuno aanvankelijk de kant van de militaire opstandelingen en dus tegen de linkse volksfrontregering die de verkiezingen had gewonnen begin 1936. Maar al snel begint hij ook kritiek te hebben op Franco.”

“Toen vond een laatste beroemde episode van het leven van Unamuno plaats. Hij was rector van de universiteit van Salamanca, toen er op de nationale feestdag een bijeenkomst in Salamanca plaatsvond. Salamanca lag binnen het gebied dat de opstandelingen van Franco al veroverd hadden. Het ging om een officiële bijeenkomst waar onder andere de vrouw van Franco en de beruchte generaal Millán Astray bij aanwezig waren. Tijdens die bijeenkomst werden daar ook toespraken gehouden en dat was allemaal semi-fascistisch, tegen de republiek en tegen de Baskische en Catalaanse separatisten.”

“Unamuno had waarschijnlijk kort voor die tijd een briefje gekregen van de vrouw van een protestantse dominee waar hij mee bevriend was. Waarschijnlijk had hij vlak voor de bijeenkomst gehoord dat de dominee was gefusilleerd. Hierdoor besefte hij dat de repressie van Franco keihard was. Toen heeft hij zich als rector uitgesproken tijdens de bijeenkomst: “Dit is geen ‘guerra civil’, burgeroorlog, maar een ‘guerra incivil’, een onbeschaafde burgeroorlog”. Hij zegt verder: “Jullie kunnen wel ‘vencer’, overwinnen, maar niet ‘convencer’, overtuigen”. Dus daar zie je dat hij met teksten speelt. Er gaan wel meerdere versies rond van dit verhaal, maar het is wel duidelijk dat hij hierna uit zijn rectorambt gezet werd en huisarrest kreeg. In december, enkele maanden later, is hij overleden. Dit was dus eigenlijk zijn laatste wapenfeit. Maar dit is was ook weer zo’n clash, waar hij toch durft op te staan tegen een dictator, in een tijd van een burgeroorlog. Dit was weer typisch voor zijn karakter en zijn moed.’’

Komt zijn moed ook terug op zijn essays?

“In zijn essays is hij dus heel tegendraads. Hij richt zich eigenlijk tegen vriend en vijand. Er is een mooie episode in 1906. Dan is er een Catalaans satirisch tijdschrift dat een karikatuur publiceert waarin het leger wordt bespot. Enkele legerofficieren, die natuurlijk heel erg tegen die Catalaanse separatisten zijn, gaan dan naar dat redactielokaal en slaan de boel kort en klein. Vanuit het leger wordt ook druk gezet op de regering dat er strenge wetten moeten komen tegen dit soort incidenten en dat degenen die het leger of het vaderland beledigen, door militaire tribunalen zouden moeten worden berecht. Dat is natuurlijk iets dat totaal indruist tegen een democratische grondwet. Dus Unamuno keert zich daar in geschriften ook heel erg tegen.”

“Dan wordt in Madrid een protestbijeenkomst georganiseerd en hopen de organisatoren eigenlijk een oproer te creëren. Ze nodigen Unamuno uit als belangrijkste spreker en die gaat op de uitnodiging in. Hij begint zijn toespraak met kritiek op die wet en de militairen, maar later richt hij zich ook tegen de pers en de oppositie. Iedereen krijgt er dus van langs. Eigenlijk hadden de organisatoren gehoopt dat dit misschien wel het startsein was voor een massademonstratie of iets in die geest. Maar ja, Unamuno heeft iedereen bekritiseerd, ook de organisatoren en het publiek dat daar zat, dus iedereen druipt af.”

“Vanuit de linkerhoek werd hem ook verweten dat hij niet durfde door te pakken en dat hij dus bang was voor de autoriteiten. Maar mijn interpretatie is toch: hij wilde geen partijman zijn, hij wilde gewoon iedereen bekritiseren en laten nadenken over wat ze deden. Eigenlijk streefde hij naar een soort morele heropleving van Spanje. Hij vond dat dit ieders taak was. ”

“Zijn grote held was daarom ook Don Quichot, waar één van zijn belangrijkste filosofische werken over gaat. Ook al weet je dat het weinig zin heeft je moet toch tegen die windmolens blijven strijden. Hij ziet Don Quichot niet als iemand die gek geworden is, maar als een idealist die tegen beter weten in vecht voor zijn idealen. Die positie wilde hij eigenlijk ook voor hemzelf en heel Spanje.’’

Wat voor invloed had Unamuno?

“Zijn invloed is wel weer wat beperkt, omdat hij ook zo eigenzinnig is, maar dat is niet de enige reden. In 1936 heb je dus die burgeroorlog, die wordt na drie jaar gewonnen door generaal Franco en die blijft tot zijn dood in 1975 dictator van Spanje. Dan zit er dus een semi-fascistisch bewind. De linkse oppositie, die in de jaren 60 en 70 langzaam maar zeker opkomt, heeft een vrij negatief beeld van Unamuno en de zijnen. Unamuno en zijn aanhang hadden het veel over de nationale identiteit en hun politieke engagement was niet heel erg doelgericht. Toen ik in Spanje was voor mijn onderzoek was het beeld van Unamuno eigenlijk redelijk negatief. Zijn romans werden nog wel gelezen en hij werd nog wel gezien als een interessante, eigenzinnige filosoof, maar zijn politieke ideeën werden toch wel gezien als een soort voorbereider van het regime van Franco. Van dat Spaans nationalisme moesten ze niets hebben. Er zijn niet heel veel mensen die hem daardoor als een grote held zien.’’

Geïnteresseerd in het nieuwe boek van Eric Storm “Nationalisme, een wereldgeschiedenis’’ klik dan hier

Geïnteresseerd in het proefschrift van Eric Storm klik dan hier