Geschiedenis van openbare bibliotheken in Nederland

Op 10 juni 2014 stemde de Tweede Kamer in met de invoering van een nationale bibliotheekpas. Er is tevens een voorstel aangenomen om het voor buurtbewoners gemakkelijker te maken de plaatselijke bibliotheek zelf te runnen. Daarmee wordt de openbare bibliotheek verder gedecentraliseerd. De bibliotheken in Nederland kennen een lange geschiedenis van loskoppeling en samenwerking.

De eerste openbare leeszalen

In de negentiende eeuw ontstonden in Nederland de eerste openbare leeszalen. Het waren er toen ongeveer duizend. De leeszalen waren volgens de toen heersende sociale en religieuze scheidslijnen ingedeeld. Daardoor was er duidelijk geen sprake van eenheid of van een landelijke organisatie. De leeszalen leenden geen boeken uit, maar waren een toevluchtsoord voor mensen die even tot rust wilden komen of iets wilden lezen.

De eerste openbare bibliotheken

De leeszaal in Utrecht ging vanaf 1908 boeken uitlenen en werd daarmee een echte bibliotheek. De bibliotheek van Dordrecht was in 1899 al gestart met het uitlenen van boeken en wordt daarom gezien als de eerste openbare bibliotheek van Nederland. In 1908 werd de Centrale Vereeniging voor Openbare Leeszalen en Bibliotheken opgericht, die de belangen van de bibliotheken onder de aandacht ging brengen. Nadat het Rijk vanaf 1921 structurele subsidies ging verstrekken aan de bibliotheken, werden er voor het eerst contributies geheven op de uitgeleende producten.

Vanaf de jaren zestig van de vorige eeuw was er een explosieve groei in het aantal vestigingen. In 1960 waren er 423 openbare bibliotheken in Nederland. De bibliotheken groepeerden zich nog steeds langs de sociale en religieuze lijnen. Er ontstonden openbare, katholieke en protestantse bibliotheekkoepels. Deze verenigden zich in 1972 in het Nederlands Bibliotheek- en Lektuurcentrum (NBLC).

In de jaren tachtig werd de bibliotheekbranche gedecentraliseerd. Daardoor werden de gemeenten de voornaamste opdrachtgevers en subsidiegevers van de bibliotheken. Vanaf 2001 moesten veel bibliotheken fuseren, zodat zij een grotere reikwijdte zouden krijgen.

Eenheid en verdeeldheid

De openbare bibliotheken mogen op papier inmiddels gefuseerd zijn, de oorspronkelijke verdeeldheid is nog steeds zichtbaar. Zo was er tot voor kort geen landelijk systeem voor het uitlenen van boeken. Met de bibliotheekwet die nu is aangenomen door de Tweede Kamer vormen de openbare bibliotheken meer een geheel. Toch blijven ze hun plaatselijke karakter houden met de toestemming voor de verdere decentralisatie, waardoor er meer verantwoordelijkheden bij de burgers komen te liggen.