Goden als verklaring voor natuurrampen
Tegenwoordig weten we heel goed hoe de natuur te werk gaat, maar in het verleden waren natuurverschijnselen voor de mens iets ongrijpbaars. Het waren woeste krachten waar men geen verklaring voor had. Om een gevoel van controle te krijgen, gingen mensen antwoorden zoeken in goden en religie. Zij moesten wel de oorzaak zijn van alles waar de mens geen macht over had.
In de oudheid en vele eeuwen daarvoor leefden de mensen veel dichterbij de natuur, vlak bij rivieren, bossen of valleien. Ze stichtten dorpen en woonden in hutten van klei of hout. Er werd geleefd van de landbouw en jacht en waren daardoor volledig afhankelijk van hoe de natuur zich gedroeg. Een paar weken zonder regen kon ervoor zorgen dat de oogst mislukte, maar als het stormde vreesden mensen voor hun instabiele huizen. Onweer, overstromingen en ander natuurgeweld waren eng en onvoorspelbaar: Niemand wist waarom het er was. “In deze angst ging de mens verklaringen zoeken voor wat er allemaal om hen heen gebeurde”, vertelt Hugo Koning, universitair docent aan de Universiteit Leiden en onderzoeker op het gebied van Griekse mythologie. “Ze probeerden een relatie op te bouwen met de natuur om zo een beetje controle te krijgen op de wereld om hen heen. Het geloof in goden was ook een goede manier om mensen te binden. Eeuwen geleden had je, meer dan nu, om te overleven andere mensen nodig, anders ging je gewoon dood. Als je in hetzelfde gelooft, heb je veel gemeen en kun je op elkaar bouwen.”
Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!
Natuur als woonplaats van de goden
“De natuur was de plek waar goden ‘leefden’”, legt Koning uit. “Veel van wat wij tegenwoordig natuur vinden, werd vroeger als goddelijk gezien. Een waterval of rivier was gecreëerd door, of de woonplaats van een god van het water en een mooie open plek in het bos werd geassocieerd met een god van dieren en planten. Het was iets wonderlijks, iets ongrijpbaars.” Heidense volken hadden veel van dat soort lokale goden, die alleen voor deze mooie natuurplek golden. De Kelten vereerden bijvoorbeeld veel natuurgoden, verbonden aan specifieke locaties. De eik stond bekend als een heilige boom, omdat de Kelten geloofden dat er feeën in woonden. “Om een goede band met de goden te onderhouden, vereerden mensen de natuur en haar goden door offers te brengen”, zegt Koning. “Dit konden dure offers zijn, zoals een rund met uitgebreide rituelen. Maar veel mensen offerden thuis iets kleins, zoals een koek. Zo had men het idee dat ze grip konden krijgen op de onverklaarbare wereld van de natuur.”
Veel heidense volken hadden goden waar we nu niet meer de naam van weten, maar veel van de de goden van de oude Grieken kennen we nu nog steeds. De Grieken hadden verschillende goden voor de natuur, die allemaal voor iets anders stonden. “De oppergod was Zeus”, vertelt Koning. “Hij was de god van de hemel, bliksem, donder, wind en regen. De Grieken geloofden daarom ook dat hij veel natuurverschijnselen veroorzaakte. De broer van Zeus was Poseidon, de god van de zee en de aardbevingen. Naast Zeus en Poseidon was godin Artemis een bekende natuurgodin. Zij was onder andere de godin van de maan en de wilde natuur. De god Dionysus, van vegetatie en de godin Demeter, van landbouw en oogst waren voor de Grieken ook belangrijke natuurgoden.”
Boze goden en de komst van de wetenschap
Ondanks de offers en de pogingen van de mens om een band te creëren met de natuur, werden de goden soms toch ‘boos’. Dan braken er natuurrampen uit. “Ook hier had men verklaringen voor”, zegt Koning. “Over het algemeen werden natuurrampen gezien als straf voor de mensheid. Veel oude religies, zoals bij de Grieken, dachten dat er een kosmische balans moest zijn tussen mens en de goden. Wanneer mensen over een grens gingen of offers vergaten te brengen, zou die balans verstoord raken. De ramp werd dan gezien als een manier waarop de goden de mensheid terecht wees. Denk hierbij bijvoorbeeld aan een aardbeving of overstroming. Volgens de Grieken kon Poseidon met zijn drietand de aarde laten beven en de golven opzwepen. Een overstroming of een aardbeving, bij de Grieken niet onbekend, was dan het gevolg.”
“Maar het kon ook zijn dat de goden een conflict hadden met elkaar, waardoor het bijvoorbeeld ging bliksemen en onweren. Soms was het zelfs zo dat de goden moesten strijden tegen zogenaamde monsters of wezens die de wereld kapot probeerden te maken. Alles wat de goden gecreëerd hadden, wilden ze vernietigen. De strijd tegen deze wezens, kon ook een natuurramp tot gevolg hebben. Zeus vocht bijvoorbeeld tegen Typhon: Een monsterlijk wezen met honderd vuurspuwende hoofden. Typhon wilde de berg Olympus overnemen, maar Zeus wist hem te verslaan en plette hem onder de Etna. Monsterlijke wezens en goden konden niet ‘dood’ gaan, dus in plaats daarvan zat Typhon daar voor altijd gevangen. Zo verklaarden de Grieken ook het ontstaan van de stormwinden, die zouden van Typhon onder de berg afkomstig zijn.”
Met de komst van de wetenschap verdween het idee dat goden achter natuurverschijnselen zaten. Tegenwoordig weten we dat niet Poseidon, maar het verschuiven van aardplaten de reden is van aardbevingen en dat Zeus niet boos is als het onweert, maar dat er warme en koude wolken tegen elkaar aanbotsen. “Toch zit die eeuwenoude kennis over goden nog steeds in ons”, vertelt Koning. “Ook wij kunnen als we op een mooie plek in de natuur zijn het gevoel krijgen van ontzag. Het is zo mooi dat je het misschien wel met iets wonderlijks of goddelijks associeert. Nog steeds zijn er religies of andere geloven die verklaringen voor natuurverschijnselen bij goden vinden. Mensen hebben altijd in een god of goden geloofd. Het is een manier van begrijpen om zo in te kunnen grijpen.”
