De Drie van Breda

Tijdens een toespraak in de Amsterdamse Singelkerk is oud-premier Dries van Agt uitgejouwd door pro-Israëlische actievoerders. De actievoerders reageerden op Van Agts kritiek op Israël. Ook hingen de actievoerders een spandoek op met de namen van de Drie van Breda. Dat waren drie veroordeelde oorlogsmisdadigers uit de Tweede Wereldoorlog, voor wie Van Agt tijdens zijn ministerschap gratie overwoog.

Veroordelingen na de Tweede Wereldoorlog

Na de Tweede Wereldoorlog begonnen de processen tegen de Duitse oorlogsmisdadigers. In Nederland werden achttien van hen ter dood veroordeeld. Daarvan waren er vier veroordelingen bij verstek. Vijf van die doodstraffen werden daadwerkelijk voltrokken, de rest werd omgezet in levenslang. In 1959 werden vijf van de levenslang veroordeelden vrijgelaten. De overige vier veroordeelden bleven zitten in de Koepelgevangenis van Breda. Zij werden bekend als de Vier van Breda.

De Drie van Breda

Het ging om Willy Lages, Joseph Kotälla, Franz Fischer en Ferdinand aus der Fünten. Alle vier waren ze betrokken geweest bij de Jodenvervolging. Kotälla was plaatsvervangend kampcommandant van Kamp Amersfoort geweest. Fischer werkte voor de SS en de SD en stond bekend als een fanatiek Jodenjager. Lages en Aus der Fünten vormden samen de top van de Zentralstelle für Judische Auswanderung, de organisatie de Jodenvervolging in Nederland organiseerde. In 1966 werd Willy Lages alsnog uitgezet naar Duitsland. Volgens artsen was hij terminaal ziek. Toenmalig minister van Justitie Ivo Samkalden gaf hem strafonderbreking op humanitaire gronden. Na zijn vrijlating bleef Lages echter nog vijf jaar leven. De Vier werden de Drie van Breda.

Discussie over de levenslange gevangenschap

Eind jaren ’60 ontstond discussie over vrijlating van de drie overgebleven gevangenen. De drie waren de laatste Duitse oorlogsmisdadigers in West-Europa die nog vast zaten. Mensen begonnen zich af te vragen of deze lange gevangenschap nog wel nut had. Minister van Justitie Carel Polak wilde de drie wel gratie geven, maar zag af van gratieverlening na een advies van de Hoge Raad. Zijn opvolger, Dries van Agt stond bekend als progressief. Kort na zijn aantreden liet hij zich in een interview ontvallen dat een gevangenisstraf altijd uitzicht moest bieden op terugkeer in de maatschappij. Kort na dat interview vond er nog een incident rondom de standpunten van de minister plaats, toen hij zich op een persfeestje over de zaak uitliet. Dat bood de Drie van Breda perspectief en zij dienden een gratieverzoek in.

Verzet in de maatschappij

Van Agt schreef een brief aan de Tweede Kamer waarin hij aankondigde de gratieverzoeken te honoreren. Twee weken na de aankondiging zou het debat over de kwestie gehouden worden. Van Agt had het kabinet achter zich, en na een rondje langs de fractievoorzitters van partijen in de Tweede Kamer leek het erop dat niks de vrijlating in de weg zou staan. Dat pakte echter anders uit. Alle beslissingen rondom de gratieverzoeken waren achter de schermen genomen. Door de brief aan de Kamer kwam de zaak echter in de openbaarheid terecht. Toen bleek dat de samenleving een hele andere mening was toegedaan dan de parlementariërs. Er barstte een enorme, emotionele storm van kritiek los. Veel mensen hadden nog tastbare herinneringen aan de Jodenvervolging en die kwamen in één keer naar boven. Op TV en op de radio werden emotionele reportages uitgezonden en op het Binnenhof werd gedemonstreerd. Politici ontvingen dreigbrieven. Van Agt zelf kreeg bewaking en kon zelfs een tijd niet meer thuis wonen.

De Tweede Kamer beslist over de Drie van Breda

Ook de leden van de Tweede Kamer roerden zich. Fracties bleken verdeeld te zijn. Er kwam een hoorzitting in de Tweede Kamer, die volledig openbaar gehouden werd. De publieke tribune van de Kamer zat vol en de camera’s draaiden. Alles werd uitgezonden. De hoorzitting maakte zo mogelijk nog meer emoties los. Het debat dat op de hoorzitting volgde duurde lang. Dertien uur lang moesten premier Biesheuvel en minister Van Agt zich verweren tegen de emoties. Uiteindelijk stemde de Kamer tegen de vrijlating van de Drie van Breda.

Na het Kamerdebat kwam de ministerraad bijeen in een marathonzitting van 21 uur. Uiteindelijk werd besloten dat de Drie van Breda voorlopig geen gratie zouden krijgen. Er zou een nieuwe commissie komen die de Drie zou onderzoeken. In die commissie zouden ook slachtoffers zitten. Dat onderzoek zou moeten leiden naar een nieuw advies over de conditie van de Drie. Dat onderzoek bracht echter geen verandering meer. De Drie van Breda bleven vastzitten. In 1979 overleed Kotälla. Tien jaar later kwamen Fischer en Aus der Fünten alsnog vrij. Beiden waren hoogbejaard en overleden kort na hun vrijlating.