De revolutie van Copernicus

In 1543 liet de astronoom en wiskundige Nicolaas Copernicus een boek drukken dat het  wereldbeeld van de Europeanen op z'n kop zou zetten. In het boek, De revolutionibus orbium coelestium (Over de omwentelingen van de hemellichamen) stelde hij dat de zon niet om de aarde draait, maar andersom. Tot dan toe was men altijd uitgegaan van de modellen van Aristoteles en Ptolemeus, die de zon om de aarde lieten draaien. Uiteindelijk baande de revolutie van Copernicus de weg voor denkers als Galileo en Newton.

 Het wereldbeeld van Aristoteles en Ptolemeus

Sinds de oudheid waren de ideeën over hoe het heelal in elkaar zat nauwelijks veranderd. De ideeën van Aristoteles vormden nog steeds de basis voor de manier waarop mensen dachten over de wereld. Zijn ideeën pasten, met hier en daar een kleine aanpassing, redelijk goed in de Christelijke doctrine. Die ideeën waren in de tweede eeuw voor Christus in een ingewikkeld wiskundig model gegoten door Ptolemeus. De modellen gingen uit van het idee dat de aarde stil stond in het midden van het universum. Daaromheen bewogen tien transparante kristallen sferen, waarop de overige hemellichamen een plek hadden gekregen. Voorbij de buitenste bol bevond zich de hemel, waar de troon van God stond en engelen ervoor zorgden dat alle sferen in beweging bleven. Dat idee was sterk beïnvloed door de astrologie, iets wat Copernicus tijdens zijn studie astronomie opviel. Hij vond dat de astrologische invloeden op de modellen alleen maar afleidden van Gods perfecte schepping en ging op zoek naar een alternatief.

De hypothese van Copernicus

Copernicus ging terug naar een oud idee van de Griek Aristarchus uit de derde eeuw voor Christus. Die ontwikkelde toen al een theorie waarin de zon het centrum van het universum vormde. Copernicus nam dit idee als uitgangspunt, maar hield ook vast aan het idee dat de hemellichamen bewogen volgens perfecte cirkels. In het midden van die cirkels stond de zon, als een grote lamp die de hele perfectie van de schepping verlichtte. Hier omheen bewogen de aarde en de andere planeten in een perfecte symmetrie. Copernicus werkte van 1506 tot 1530 aan deze hypothese, maar omdat hij bang was dat zijn hypothese door collega-astronomen belachelijk gemaakt zou worden, liet hij De revolutionibus orbium coelesticum pas vlak voor zijn dood in 1543 publiceren. In zijn hypothese ging Copernicus een stuk verder dan zijn voorgangers. Hij rekende zijn werk veel verder door, waardoor hij minder wiskundige aannames nodig had dan Ptolemeus. Daardoor was zijn model veel completer, ondanks dat hij slechts weinig eigen observaties had gedaan.

 Impact

De hypothese van Copernicus maakte een einde aan het oude idee dat het universum bestond uit kristallen sferen. Dat impliceerde ook dat het universum enorm groot zou zijn en riep de vraag op waar Gods hemel gebleven was. Dat viel slecht in met name protestantse kringen. Zowel Luther als Calvijn trokken fel van leer tegen Copernicus’ werk. De katholieke kerk was langzamer met een reactie. Pas toen Galileo Galilei in 1616 zijn werken publiceerde, werd De revolutionibus orbium coelesticum door de katholieke kerk op de zwarte lijst gezet. Binnen astronomische kringen was de invloed van het werk ook maar beperkt. Het duurde nog tot 1572 voordat astronomen echt begonnen te twijfelen aan de oude theorieën. In dat jaar verscheen er een nieuwe ster aan de hemel, die twee jaar lang fel bleef schijnen. Het verschijnen van een nieuwe, felle ster stond haaks op het idee dat de schepping van het universum af, en dus perfect, was. Toen er vijf jaar later ook nog eens een komeet verscheen die dwars door de verschillende sferen heen ging, werd duidelijk dat de astronomie herzien moest worden. Copernicus’ werk had hiervoor de basis gelegd, ondanks dat het nog gebaseerd was op het oude idee van sferen die de beweging van de hemellichamen bepaalden.