Februaristaking: massaal protest tegen Jodenvervolging

Het is dit jaar 81 jaar geleden dat de Februaristaking plaatsvond. Uit protest tegen de Jodenvervolging gaven duizenden Amsterdammers op 25 februari 1941 gehoor aan de oproep van de communistische partij om het werk neer te leggen. Een dag later sloeg de stakingsgolf over naar Haarlem, de Zaanstreek, het Gooi en Utrecht. De Februaristaking was het eerste grootschalige verzet tegen de Duitse bezetting in WOII.

De Februaristaking kwam niet zomaar uit de lucht vallen. Begin 1941 was de sfeer al grimmig in Amsterdam, toen verzetten de metaalarbeiders zich al tegen de gedwongen tewerkstellingen in Duitsland. De dan illegale Communistische Partij (CPN) overwoog in navolging hiervan een staking, maar kreeg nog niet veel gehoor. De onrust werd vergroot door georganiseerde opstootjes van de Weer Afdeling (WA), de knokploeg van de Nationaal Socialistische Beweging (NSB). Zo beschreef de Amsterdamse politieagent Gerlof Vermeulen in een persoonlijk verslag: ‘Door het provocerende en antisemitische gedrag van door de stad marcherende W.A.-mannen ontstaan herhaaldelijk relletjes waar de Joden vervolgens de schuld van krijgen.’

Het probleem was dat de politie niet mocht optreden tegen de relschoppers. De WA kon dus ongehinderd de Jodenbuurt in Amsterdam binnendringen en Joden lastigvallen. De relschoppers richtten vernielingen aan en mishandelden de Joodse burgers. Politiemannen die wilden ingrijpen, werden door de SS naar het hoofdbureau afgevoerd.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Vergeldingsacties

De Joodse burgers waren dit zat en besloten zich te verdedigen. Er ontstond een tegenbeweging. De Joodse burgers vormden eigen knokploegen waar ook niet-Joodse Amsterdammers zich bij aansloten en gingen zo de confrontatie aan met de WA´ers. De situatie escaleerde toen bij één van de gevechten op 11 februari NSB’er Hendrik Koot zwaargewond raakte en enkele dagen later overleed. Zijn begrafenis leek een grote publiciteitsstunt. Door van de begrafenis een enorme gebeurtenis te maken deden de Duitsers het doen lijken alsof zij het slachtoffer waren en de Joodse burgers de grote schuldigen. Ze beweerden dat Koot ongewapend was en bruut was vermoord door de Joden, maar daar klopte niets van. Koot bleek naar verluidt een zelfgemaakte ploertendoder, een stok met een loden knop aan het uiteinde, bij zich te dragen.

De Duitsers namen naar aanleiding hiervan gewelddadig revanche: ‘Met geweerkolven trapte, schopte en sloeg de schreeuwende en brullende Grüne Polizei [Duitse politie, red.] in op Joodse en niet-Joodse burgers´. Het verzet van de Joodse knokploeg en de dood van Koot zorgden ervoor dat de Joodse burgers extra hard werden gestraft door de Duitsers. Een aantal leiders van de Joodse gemeenschap moesten de Judenrat oprichten die verantwoordelijk werd voor het behouden van orde en rust binnen de Joodse gemeenschap in Amsterdam. Later zou dit ook voor de rest van het land gelden. De eerste maatregel die de raad moest opleggen was dat alle Joden hun wapens moesten inleveren bij de Duitsers.

De razzia´s

Hierna liep de spanning alleen maar verder op. De Duitsers waren er nog niet helemaal gerust op dat de Joodse burgers zich gedeisd zouden houden, dat kwam mede door een incident op 19 februari 1941. De Duitsers deden die dag een inval bij ijssalon Koco waarna de Joodse eigenaars van de winkel zich verzetten met ammoniakgas. Drie dagen later besloot de Duitse bezetter de Joodse buurt volledig af te zetten. Alleen Arische bewoners mochten de wijk verlaten. Ter vergelding volgden er op 22 en 23 februari razzia’s, waarbij 427 Joodse mannen tussen de 20 en de 35 jaar werden verzameld, mishandeld en vernederd en in ‘in gijzeling’ werden genomen, waarna ze werden afgevoerd naar concentratiekampen. De Duitsers hingen verschillende affiches op waarmee ze de razzia´s rechtvaardigden.

Pamflet februaristaking

De bevolking was diep geschokt door de gebeurtenis. Uit protest riep de CPN op tot een algehele proteststaking. ‘Staakt!!! Staakt!!! Staakt!!!’ was de boodschap van het manifest. De pamfletten vonden gretig aftrek en een massale opstand, die al wekenlang werd voorbereid, hing in de lucht.

Februaristaking

Op 25 februari 1941 was het dan het zover. De staking sloeg aan en duizenden mensen legden het werk neer. Het Amsterdamse openbaar vervoer kwam grotendeels plat te liggen omdat de trams niet meer uitreden. De staking breidde zich twee dagen lang ongehinderd uit naar omliggende streken en steden. Van Amsterdam sloeg de staking over naar de Zaanstreek, Hilversum, Haarlem en Utrecht. Arbeiders die op de scheepswerven werkten, trokken massaal de stad in en scholen, winkels en kantoren liepen leeg. In lange optochten trokken de stakers door de Nederlandse steden.

De Duitsers waren totaal overrompeld en door de afwezigheid van de twee belangrijkste bevelhebbers, Seyss-Inquart en de chef van de Sicherheitspolizei, wisten ze niet goed hoe ze moesten ingrijpen. Op de tweede dag van de staking trokken de Duitse troepen met bruut geweld door de straten en schoten ze op de stakers. In Amsterdam vielen er die dag 9 doden en 24 zwaargewonden en honderden stakers werden gearresteerd. Na twee dagen kwam de staking ten einde door het ingrijpen van de Duitsers, de stakingsparolen van de CPN. De staking mocht immers maar twee dagen duren en het Amsterdamse gemeentebestuur wilde dat het werk werd hervat.

Gevolgen

Na de staking volgde ook de arrestatie en executie van de stakingsleiders. De Duitsers sommeerden werkgevers om aanstichters per direct te ontslaan en ze extra te beboeten door een maand salaris in te houden. Gemeenten moesten de namen van alle stakende ambtenaren doorgeven. De opstandige steden moesten hoge boetes betalen aan de bezetter, zo moest Amsterdam een boete van vijftien miljoen gulden betalen, en hun burgemeesters werden vervangen door pro-Duitse bestuurders.

De Zaanse burgemeester J. in ’t Veld schreef op 27 februari in zijn dagboek dat er die dag een staat van beleg werd afgekondigd: ‘Na half negen niemand meer op straat, ramen en deuren dicht. Vermakelijkheden stop, geen markt en geen voetbalwedstrijden´. Hij beschreef dat de Commissaris van Politie een ontevreden Höhere SS- und Polizeiführer Rauter en Generaal Schumann op bezoek kreeg. De politie was ‘te weinig militair opgetreden' en de bevolking ‘keek te brutaal’. Op 13 maart 1941 werden op de Waalsdorpervlakte bij Scheveningen de eerste drie communistische Februaristakers gefusilleerd, waaronder Ernst Cahn, de eigenaar van de ijssalon, samen met vijftien leden van de verzetsgroep De Geuzen. Mede door de Februaristaking werden aanhangers van de CPN gedurende de rest van de Tweede Wereldoorlog meedogenloos vervolgd.

Schokkende ontdekking in 2021

Als direct protest tegen de Jodenvervolging was de Februaristaking uniek in Europa; in geen enkel ander land werd massaal gestaakt als reactie op een razzia. Het verzet mocht echter niet baten. In tegendeel: in maar weinig landen werden zo veel joden weggevoerd als in Nederland. Tijdens de oorlog kwamen 101.800 joodse Nederlanders om in de Duitse concentratiekampen, waar ze werden vermoord of waar ze stierven door honger, uitputting en ziektes.

Begin 2021 kwamen er nieuwe feiten aan het licht waaruit blijkt dat de razzia´s die voorafgingen aan de staking nog vreselijker waren dan eerste gedacht werd. Onderzoeker en schrijver Wally de Lang ontdekte dat een kwart van de mannen die tijdens de betreffende razzia´s waren opgepakt een paar maanden later in een geheime gaskamer bij het Oostenrijkse kasteel Hartheim is vermoord. Voorheen was ervan uitgegaan dat de mannen waren overleden door uitputting of ziekte. Dit wilde de SS koste wat het kost geheimhouden, maar nu, meer dan 80 jaar later, is het tragische lot van deze mannen dan eindelijk echt bekend.