Haring, wittebrood en hutspot bij het Leidens ontzet

Op 3 oktober wordt jaarlijks in Leiden het Leidens ontzet gevierd. De stad herdenkt dan ze op 3 oktober 1574 werd bevrijd door Oranjegezinde Watergeuzen. Leiden was daarvoor ruim vier maanden belegerd door de Spanjaarden. In deze periode vonden duizenden mensen de dood. De bevrijders kwamen als geroepen.

Tachtigjarige oorlog & eerste beleg

Bij aanvang van de Tachtigjarige Oorlog bleef Leiden aanvankelijk de Spaanse kroon trouw. Maar door de harde maatregelen van Alva (denk aan de Bloedraad en de beperkingen van godsdienstvrijheid) sloot de stad zich in juni 1572 toch bij de opstandelingen aan. Dit tot woede van Alva die in oktober 1573 een poging deed de stad te belegeren. Voordat het beleg echter een succes werd, werd de hertog vervangen door Don Luis de Requesens, die de nieuwe landvoogd van de Nederlanden werd. 

Tweede beleg

De Requensens zette het beleg voortvarend voort, maar moest opbreken, omdat het Staatse leger eraan kwam. Bij de Slag op de Mokerheide versloeg hij het Staatse leger en het Spaanse leger keerde terug naar Leiden. De Leidenaren hadden zich echter ondanks de vele waarschuwingen, zich niet voldoende versterkt en geen nieuwe voorraden voor een nieuw beleg aangelegd. De situatie in Leiden verslechterde snel onder het beleg: 6.000 burgers stierven uiteindelijk van de honger en aan de pest. Het stadsbestuur weigerde zich over te geven en vooral burgemeester Pieter van der Werff werd het symbool van de Leidse prinsgezindheid. Om de bevolking moed te geven, bood hij volgens de overlevering zelfs zijn eigen lichaam aan om de burgers te voeden, met de woorden: “Dus, zo gij met mijn dood beholpen zijt, laat hand aan dit lichaam; snijdt het aan stukken, en deelt ze om, zo wijd als ’t trekken mag.” Geen Leidse hand is uiteindelijk uitgestoken naar het lichaam van de burgermeester.

Het ontzet door de Watergeuzen

Het Leidens ontzet kwam nadat de Watergeuzen dijken bij Rotterdam en Capelle aan den IJssel doorstaken en naar Leiden voeren. Op 3 oktober vluchtten de Spanjaarden voor het hoge water en was de stad bevrijd. Hierbij wordt een heldenrol toegeschreven aan Magdalena Moons, de maîtresse van de Spaanse commandant Francisco Valdez. Zij zou Valdez ervan overtuigd hebben de beslissende aanval uit te stellen, waarna de geuzen de stad konden ontzetten.

Het 3 oktoberfeest

Jaarlijks wordt dit ontzet uitgebreid in Leiden herdacht. Aanvankelijk werd de organisatie door de gemeente gedaan, maar sinds 3 mei 1886 neemt de October Vereeniging Leiden de taak op zich. De Leidenaren vieren dan het 3 oktoberfeest en eten traditioneel hutspot. Daarnaast wordt er gratis haring met wittebrood uitgedeeld. ’s Middags vind er een optocht plaats en ’s avonds is er vuurwerk. Enkele dagen van te voren gaat de kermis open en vinden er verschillende live optredens plaats.

Hutspot met pastinaak

De hutspot die ieder jaar traditioneel wordt gegeten, verwijst naar het verhaal van Cornelis Joppenszoon. De jonge Cornelis glipte op 3 oktober 1574 de stad uit en ontdekte als eerste het verlaten, Spaanse legerkamp. Een pan hutspot was in alle haast achtergelaten, Joppenszoon besloot die vervolgens mee te nemen naar de stad. Dit was hét bewijs: de Spanjaarden waren gevlucht! De hutspot van toen smaakte echter wel anders dan de hutspot van nu. Tegenwoordig maken we hutspot met aardappel, maar toen met pastinaak. Pas in de negentiende eeuw werd de aardappel populair in Nederland en ging men aardappel in de hutspot verwerken.

Haring & wittebrood

De vis en het brood die nog jaarlijks op 3 oktober worden gegeten, verwijzen naar de Watergeuzen die de stad op 3 oktober kwamen bevrijden. Ze deelden toen haring en wittebrood uit aan de uitgehongerde Leidse bevolking. Sinds 1886 is het een traditie in Leiden om haring en wittebrood uit de delen. Dit gebeurt traditiegetrouw in de Waag door de broodheren en viswijven. Tegenwoordig neemt de speciale commissie Haring & Wittebrood en Hutspot deze taak op zich.

Traditionele dankdienst & overige activiteiten

Naast de uitreiking van de haring en het wittebrood organiseert de October Vereeniging Leiden ook andere activiteiten. Zo nemen ze de organisatie van de traditionele dankdienst op zich, deze dienst wordt al sinds 1574 gehouden en is het oudste onderdeel van de 3 oktoberviering. Daarnaast staan altijd de Taptoe, Reveille, Koraalzang, de optocht en de kermis op het programma.