3 Middeleeuwse kerken met een fascinerend verhaal

Kerkgebouwen zijn beeldbepalende monumenten in het Nederlandse landschap. De grootste kunstenaars en vakmensen werden door de tijd heen ingezet voor het ontwerp en de bouw van deze religieuze plaatsen. De redactie selecteerde drie van de oudste kerken in Nederland die het decor vormden voor bepalende gebeurtenissen en eeuwenoude legendes.

1. De Basiliek van Sint Servaas in Maastricht

De legende van Sint Servaas

Sint Servaas, naar wie deze oude basiliek vernoemd is, wordt ook wel de eerste bisschop in de Nederlanden genoemd. Volgens de legende werd Sint Servaas in Armenië geboren als verre neef van Jezus, van zeven van de twaalf apostelen en Johannes de Doper. Ook was Servaas wachter en priester van het Heilige Graf in Jeruzalem. In Jeruzalem kreeg Servaas een visioen. In dit visioen werd hem opgedragen naar Tongeren, in België te gaan, om bisschop Valentinus op te volgen. Hierop vertrok Servaas naar Tongeren en werd daar bisschop.

Servaas en Petrus

Een aantal jaar later, toen de Hunnen Tongeren binnen dreigden te vallen, ondernam Servaas een pelgrimstocht naar Rome. In Rome waakte Servaas bij het graf van Petrus. Hier kreeg hij nog een visioen. Petrus zei dat Tongeren binnengevallen zou worden door de Hunnen en dat Servaas daarom zijn bisschopszetel naar Maastricht moest verplaatsen. Servaas kreeg van Petrus bovendien de sleutel van de hemelpoort. Hierdoor kreeg hij de macht zonden te vergeven en de hemelpoort gesloten te houden of te openen voor wie er aanklopte. Een aantal dagen na de aankomst in Maastricht, in 384, overleed Servaas echter.

De bouw van een basiliek

Op het graf van Servaas werd een houten kapel gebouwd. Vanaf 550 werden op de plek van deze kapel verschillende stenen kerken gebouwd. Tussen de 10e en 13e eeuw kreeg de kerk langzaam zijn huidige hoofdvorm. Ook na de 13e eeuw is de kerk nog vaak aangepast en verbouwd. Na de 17e eeuw zijn er bovendien een aantal neogotische elementen aan de kerk toegevoegd. Tijdens de Franse Revolutie had de kerk het zwaar te verduren. Priesters en andere katholieken uit de kerk werden vervolgd en gevangengenomen. Ook werd de kerk in deze periode gebruikt voor militaire doeleinden. In de 19e en 20ste eeuw is de kerk dan ook een aantal keer gerestaureerd. De kerk is in 1985 officieel tot basiliek verheven door paus Johannes Paulus II nadat hij de kerk bezocht had.

2. De Sint Pancratiuskerk uit Mesch

Pancratius uit Phrygië

De oudste delen van de Sint Pancratiuskerk in Mesch, Zuid-Limburg, stammen uit de 9e eeuw. De kerk is vernoemd naar Sint Pancratius. In 304 vertrok Pancratius vanuit Phrygië, een gebied in het huidige Turkije, naar Rome waar hij zich liet dopen tot christen. In de tijd van keizer Diocletianus werd Pancratius gedwongen zijn geloof af te zweren en te offeren aan andere goden. Toen Pancratius dit weigerde, werd hij op 14-jarige leeftijd onthoofd.

De verering van Pancratius

Pancratius wordt als heilige aangeroepen bij kinderziekten, jicht, eczeem en gewrichtspijn. In de Sint Pancratiuskerk staan twee houten beelden van Sint Pancratius, één uit 14e eeuw en één uit de 17e eeuw. Tijdens de 20ste eeuw was de Sint Pancratiuskerk een populair bedevaartsoord. Vanuit de omgeving van Mesch in Nederland en België gingen mensen op bedevaart naar de kerk. Dit werd ‘Meschergaank’ genoemd. Mensen baden tot het beeld van Pancratius nadat zij ijzeren banden die bij het beeld hingen om zich heen gebonden hadden. Tot de jaren vijftig van de 20ste eeuw stond zondag naast de pastoor een misdienaar in harnas die Pancratius uitbeeldde. Mensen konden aan de misdienaar vragen of hij de te zegenen plek met het zwaard wilde aanraken of raakten zelf het zwaard aan.

Het zomerfeest van Sint Pancratius

In 1946 werd er zelfs een ‘Zomerfeest van St. Pancratius’ gehouden. Tijdens dit feest, dat van zondag 18 tot en met zondag 25 augustus gehouden werd, was er elke dag één mis. Op zondag waren er drie missen en na elke mis was er een reliekenverering. Er was zelfs een speciale ‘biechtbel’ waarop mensen konden drukken als zij een zegen wilden ontvangen. In de jaren zestig en zeventig nam de verering van Pancratius echter af.

3. De Oude kerk in Oosterbeek

De kroniek van Johannes de Beke

De Oude Kerk in Oosterbeek werd in de 10e eeuw tijdens de Karolingische periode gebouwd. De kerk komt voor in een 14e-eeuwse kroniek van geschiedschrijver Johannes de Beke. In de kroniek wordt beschreven hoe keizerin Gisela, de vrouw van Keizer Koenraad II van het Heilige Roomse Rijk, in het jaar 1027 in de kerk beviel van een dochter. Uit dankbaarheid voor deze gebeurtenis werd de pastoor van de kerk, Bernulphus, tot bisschop van Utrecht gemaakt. Later is Bernulphus heilig verklaard en patroonheilige van Oosterbeek geworden. Na de Reformatie werd de Oude Kerk een protestantse kerk.

De Slag om Arnhem

De Oude Kerk heeft een belangrijke rol gespeeld tijdens de Slag om Arnhem in 1944. Tijdens de ‘Operatie Market Garden’ van de geallieerden lukte het de Britse troepen niet om de brug over de Neder-Rijn in Arnhem in handen te krijgen. De Oude Kerk fungeerde als één van de laatste steunpunten voor de geallieerden. Zo’n 30 000 militairen verzamelden zich om de kerk, waar acht dagen lang een zware strijd plaatsvond. In de pastorie naast de kerk werden ongeveer 250 gewonde Britse militairen behandeld. Uiteindelijk trokken de geallieerden zich terug over de Rijn.

De kerk als pelgrimsoord

In 1949 is een speciale eredienst gehouden waarbij veel Britse en Poolse veteranen aanwezig waren die geschenken aan de kerk gaven. Zo werden een preekstoel, een avondmaalstafel en kandelaren geschonken. Na de oorlog werd de kerk een pelgrimsoord voor veteranen en nabestaanden van gesneuvelden.