Heldenverzen op Lenin en Stalin: Sovjet-folklore als propagandamiddel

Dat het Rusland van na de revolutie in 1917 geen sprookjesland was werd al snel duidelijk toen het land belandde in een burgeroorlog vol chaos en honger. Maar ondanks al deze verschrikkingen was het ook een tijd vol idealen en een kans om een nieuwe socialistische staat te creëren. Folklore en sprookjes speelden hierin een interessante rol: eerst werden ze vermeden vanwege hun associatie met het oude Rusland, later werden ze juist ingezet om een nieuwe Sovjetcultuur te creëren.

Russische folklore

Rusland kent een rijke folkloristische geschiedenis met wortels die liggen in het heidense geloof van de Slavische volken. Veel van de Russische sprookjesfiguren zoals de heks Baba Jaga en de vuurvogel zijn dan ook terug te leiden naar de Slavische mythologie. De verhalen werden mondeling doorgegeven en verteld in de vorm van byliny, Russische heldensagen in versvorm. Deze heldensagen zijn vergelijkbaar met West-Europese ridderverhalen zoals Karel ende Elegast. De Rusissche folklore was wijdverspreid in alle lagen van de cultuur, dit is goed terug te zien aan het grote aantal Russische schrijvers en dichters die hun eigen adaptatie van sprookjes schreven. Met zijn bewerking van sprookjes raakte Ruslands grootste dichter Alexander Poesjkin in heel Rusland beroemd en bemind.  

Een illustratie van Ivan Bilibin van het Russisch sprookje Vasilisa de Mooie (1902)

De Sovjetburgers van morgen

De begintijd van de Sovjet Unie, voor de dood van Lenin in 1924, was een chaotische tijd waarin veel verschrikkingen plaatsvonden. Maar naast chaos was het ook een tijd van idealen en optimisme. De bolsjewieken bouwden een nieuwe staat op en hadden alle mogelijkheden om deze met hun eigen idealen in te richten. Zelfs tijdens de bloedige burgeroorlog (1917-1922) en de Eerste Wereldoorlog (tot 1918) vonden de intellectuelen in de Sovjet Unie de tijd om te discussiëren over de invulling van onderwijs en literatuur voor kinderen. Kinderen waren immers de toekomst van de Sovjet Unie en konden door het juiste onderwijs gevormd worden tot de ideale Sovjetburgers van morgen.

Sprookjes en folklore in de ban

De algemeen heersende mening onder de bolsjewieken was dat sprookjesverhalen kinderen niet de juiste les leerden. De pedagoge Janovskaja publiceerde in 1925 een invloedrijk artikel met de titel ‘Heeft een proletarisch kind sprookjes nodig?’. Hierin beargumenteerde ze dat sprookjes zoals Assepoester kinderen ervan weerhouden om een goed begrip van het historisch materialisme te krijgen. Ze schreef dat de bourgeoisie de sprookjes gebruikte ten behoeve van exploitatie van de arbeidersklasse. Sprookjes zorgden ervoor dat hongerige kinderen even konden ontsnappen aan de realiteit om weg te vluchten in een fantasiewereld. De sprookjesboeken verdwenen uit de bibliotheken en werden vervangen door kinderboeken waarin arbeiders, technologie, transport en Vijfjarenplannen de hoofdrol speelden. De folklore was hetzelfde lot beschoren als de sprookjes. Vlak na de revolutie werden de volksverhalen gezien als een overblijfsel van het oude tsaristische Rusland dat vernietigd moest worden.

Verdediging van de folklore

Er waren ook intellectuelen die het belang van folklore verdedigden. Een van deze intellectuelen was de populaire schrijver Maxim Gorki. Op het eerste congres voor schrijvers van de Sovjet Unie in 1934 zette hij de voordelen van folklore voor de vorming van een nieuwe socialistische maatschappij uiteen. Volgens Gorki  had folklore een nauwe band met het echte leven van de mensen, daarnaast had folklore een uiterst optimistische boodschap. Bovendien had de folklore veel inspirerende helden voortgebracht die voortkwamen uit mondelinge overlevering van de arbeidersklasse. Gorki probeerde de communistische partij te laten zien dat folklore het opbouwen van een communistische staat niet in de weg stond. Daarentegen portretteerde het folklorisme de idealen en het belang van de arbeidersklasse juist prachtig.

Creatie van de Sovjet-folklore

De Sovjets raakten overtuigd van Gorki’s betoog en zagen het nut in van positieve helden die dicht bij het volk stonden. In de geest van het socialistisch realisme werden er traditionele verhalen ontwikkeld met een duidelijke moraal. Het idee van de traditionele folklore werd in de ban gedaan en een nieuw soort Sovjet-folklore werd uitgevonden: folklore met een duidelijke connectie met de werkende klasse en de communistische ideologie. Dit betekende dat verhalen werden herschreven en helden opnieuw uitgevonden werden. Het was duidelijk dat de prinsen en prinsessen uit het tsaristische Rusland niet langer voldeden, dus werd er gezocht naar nieuwe helden en heldinnen voor de heilstaat. Er waren twee leidende thema’s in de Sovjet-folklore: de verheerlijking van de leiders Lenin en Stalin en de vooruitgang en technologie te danken aan het communisme. De leiderschapscultus rondom Lenin en Stalin werd naar een hoger niveau getild in de vorm van byliny, heldenverzen. Het epische vers ‘Glorie aan Stalin is eeuwig’ is hier een goed voorbeeld van. Op symbolische wijze en met krachtige benamingen worden de heldendaden van de grote leider beschreven. It wasn’t a bright falcon flying – Glorious Stalin-light was riding around, With his brave friends, With the faithful Red Army, He slashed and beat the White strength, He slashed and beat not one day nor two Tot aan de dood van Stalin in 1953 was de Sovjet-folklore wijdverspreid. Vanuit de overheid werden schrijvers ingezet om de heldendaden van de schijnende sterren van de Sovjet Unie te bezingen. De boekjes werden door de hele unie op grootschalige wijze verspreid en gretig gelezen. In een paar decennia was de folklore getransformeerd van een canon traditionele volksverhalen tot een zeer gecontroleerd gereedschap om een nieuwe Sovjetcultuur te creëren.