Geschiedenis verteld in haardplaten

Gietijzeren haardplaten, vaak gesitueerd achter of onder een open haard, zorgen al eeuwen voor verwarming en decoratie van Europese huizen. De haardplaat heeft bovenal de functie om warmte te verspreiden en om vonken op te vangen om brand te voorkomen. Hiernaast worden haardplaten al vanaf de 15e eeuw gedecoreerd. Deze decoraties bieden een mooi inkijkje in de geschiedenis van West-Europa waar de haardplaten veelvuldig gebruikt werden.

Ontstaan van de schouw

De geschiedenis van haardplaten hangt logischerwijs samen met de geschiedenis van de schouw. In de 12e eeuw begonnen zich door heel Europa steden te vormen op knooppunten van rivieren en wegen. In deze steden begon de ontwikkeling van het woonhuis en de verwarming hiervan. Voorheen werden woonhuizen simpelweg opgetrokken uit twijgen en leem met in het midden een open vuur. Rook kon de huizen ontsnappen door een gat in het dak. Door de opkomst van de bakstenen werden er stenen huizen gebouwd door de rijkere stadsbewoners in de 12e eeuw. De bakstenen boden de mogelijkheid om rookkanalen te bouwen langs de wanden van het huis. Zodoende werd het vuur verplaatst naar de rand van het huis en ontstond de constructie van de schoorsteen en schouw.

Haardplaten van gietijzer

Aanvankelijk bestond de achterkant van de schouw uit ruwe bakstenen. Dit veranderde in de 15e eeuw toen haardplaten hun intrede deden. In de 16e eeuw veranderde deze opstelling en werd de achterkant van de schouw betegeld. De haardplaat, gemaakt van duurzaam gietijzer, verplaatste naar het midden van de schouw. De eerste haardplaten stammen uit de eerste helft van de 15e eeuw. De opkomst van de haardplaten werd mogelijk doordat de techniek van het ijzergieten zich in deze periode ontwikkelde. De eerste haardplaten werden geproduceerd in Frankrijk, Duitsland en de Benelux. Deze platen waren eenvoudig van uiterlijk, maar al snel werden de reliëfs in de haardplaten verfraaid en ontstonden er hele taferelen. De versieringen werden meestal gesneden naar het voorbeeld van prenten of gravures uit deze tijd. Er waren geen kunstenaars die zich specifiek toespitsten op haardplaten, er waren verschillende modellenboeken in omloop waardoor veel taferelen veelvuldig voorkwamen.

Haardplaten voor de landheren en gegoede burgerij

In eerste instantie was het gebruik van haardplaten het exclusieve recht van landheren. Haardplaten uit deze periode toonden dan ook veelal  versieringen in de vorm van wapenschilden. In de late middeleeuwen was er natuurlijk ook veel aandacht voor religieuze thema’s met bijbelvoorstellingen en taferelen met koene ridders. De eerste haardplaten waren alleen weggelegd voor de beter bedeelden die zichzelf ook stenen huizen konden veroorloven. Met de opkomst van de gegoede burgerij kwam er, vooral in Nederland, meer variatie in de aangebrachte versieringen op de haardplaten. In Nederland werden politieke en handelsthema’s afgebeeld. Het Frankrijk van Lodewijk XIV bleef veel haardplaten produceren met klassieke wapenschilden of symbolen van de Zonnekoning. De drie Franse lelies en de zon waren een veel terugkerend thema. In Duitsland bleven religieuze voorstellingen lange tijd populair.

Pro Patria, een van de eerste politieke haardplaten

In Nederland waren onderwerpen van de VOC en herdenkingen aan de Spaanse Oorlog populaire taferelen voor op 17e eeuwse haardplaten.  Een veel terugkerend patroon was de Pro Patria haardplaat. Deze afbeelding was vanaf ongeveer 1580 het standaardmotief van de Nederlandse iconologie. Pro Patria staat voor het vaderland en grijpt terug op de rebellie van Holland dat vocht voor politieke en republikeinse onafhankelijkheid. Op de plaat wordt de Hollandse vrijheidsmaagd afgebeeld met in haar hand een speer met aan het uiteinde een vrijheidshoed. Hiernaast staat een gekroonde leeuw met in zijn ene poot een zwaard en in de andere poot de zeven pijlen symbool voor de zeven Nederlandse provinciën verenigd in de Unie van Utrecht. Het Pro Patria tafereel staat bol van de symbolen. Zo staat de pijlenbundel in de poot van de leeuw voor de zinspreuk van de Nederlandse Zeven Provinciën, die als volgt luidde, ‘… eendracht maakt macht, tweedracht breekt kracht.’ De vrijheidshoed is symbool voor de vrijheid naar het Romeinse gebruik om slaven een muts te geven bij hun vrijlating.

Modegevoelige haardplaten

Vanaf het midden van de 17e eeuw verdween de grootse symboliek uit de haardplaten en werd de haardplaat een stijlvol onderdeel van het interieur. Haardplaten werden ook beschikbaar voor het grotere publiek en werden ontworpen in navolging van de stijlen die populair waren bij koningshuizen en de gegoede burgerij. In de barokke periode waren, geheel in stijl, romantische en uitbundige versieringen populair. De barokke haardplaten werden opgevolgd door neoklassieke thema’s en later Jugendstil en Art Deco. Nog tot diep in de 19e eeuw bleven haardplaten een mooi en ook onmisbaar element van de huiskamer. Pas met de opkomst van de centrale verwarming verloren de haardplaten hun functionaliteit. Desalniettemin bleef de schouw, inclusief haardplaat, in veel huizen een centraal punt in de woonkamer.