De ontembare Anna Paulowna (1795-1865)

Pleinen en straten zijn naar haar genoemd, maar was ze echt geliefd, Anna Paulowna? Ze was het jongste zusje van de regerende tsaar Alexander I. In 1816 trouwde ze met de Nederlandse kroonprins Willem. Het was een verstandshuwelijk dat niettemin goed uitpakte.

Aan het hof gedroeg ze zich hooghartig én liefdadig, zoals het een Romanov betaamde. Ze maakte zich de omgangsvormen van haar nieuwe vaderland nooit helemaal eigen.

Het was een ongemakkelijke kennismaking voor de Oranjefamilie en het hof toen kroonprins Willem met zijn jonge bruid Anna Romanov in augustus 1816 naar Nederland kwam. (Schoon)vader Willem I was kwaad dat ze nog maanden van bals en diners hadden vastgeplakt aan hun bruiloft, op 21 februari in het Winterpaleis in Sint-Petersburg. Willems familie in Den Haag vond Anna een ‘gewichtigheidje’, en ook aan het hof vond men haar al snel een jongedame met poeha die erg nadrukkelijk etaleerde dat ze de kleindochter was van een tsarina, en zowel de dochter als de zuster van een tsaar. Anna’s status van Romanov-prinses was in 1809 ook de reden geweest dat haar broer, regerend tsaar Alexander I, een andere man die om haar hand vroeg, had afgewezen. Dat was nota bene een keizer: Napoleon. Anna’s moeder voerde als argument aan dat haar toen veertienjarige dochter te jong was voor het huwelijk. Ze formuleerde het in intieme kring anders: ‘Wat een ramp zou het voor het kind betekenen, als ze zou trouwen met zo’n monster voor wie niets heilig is (…) Toestemmen met dit huwelijk betekent mijn dochter te gronde richten.’

Politieke voordelen

Napoleon was dan wel keizer maar het Russische hof vond hem te min. Dit gold niet voor de Nederlandse prins Willem (1792-1849), met wie de tsaar bevriend was. Anna’s broer beschouwde Willem vanwege zijn rol in de Slag bij Waterloo als een held en vond hem de ideale echtgenoot voor zijn jongste zuster. Willems vader had om dynastieke en politieke redenen liever de Engelse prinses Charlotte als schoondochter en toekomstige koningin van Nederland. Toen die in 1815 de verloving verbrak, zogenaamd omdat ze niet naar Nederland wilde komen, maar in werkelijkheid omdat ze niets zag in de prins die ze omschreef als dat ‘stomme, lelijke Hollandertje dat ik niet wil, met zijn spinnenpoten’, kon de koning het verzoek van de tsaar om een huwelijk tussen kroonprins Willem en Anna niet weigeren. Hij zag bovendien wel de politieke voordelen van een huwelijksdeal tussen de Oranjes en de Romanovs.

Kneuterig landje

Niet alleen de familie moest aan Anna wennen, Anna moest zelf ook wennen. Zeker het noordelijke deel van Nederland (dat tot 1830 ook het huidige België omvatte) was calvinistisch en burgerlijk van sfeer en het dagelijks leven was er sober. Dat was voor de Russisch-orthodoxe Anna, die een kerk vol rituelen gewend was en als grootvorstin in weelde baadde, een cultuurschok. Ze was gewaarschuwd door haar zus Catharina die na een bezoek hier Nederland omschreef als een kneuterig landje met een republikeinse traditie en een burgerlijk vorstenhuis, terwijl Rusland een absolute monarchie was met het bijbehorende weelderige vertoon. In 1816 was Nederland sinds een jaar een constitutioneel koninkrijk. Haar schoonvader was koning, maar de omgangsvormen tussen de vorst en zijn volk waren zeer on-Russisch. Willem I praatte met zijn personeel en onderhield contacten met de lage adel en zelfs met burgers. Zoiets was in Rusland uitgesloten, Anna gedroeg zich dan ook zeer 'als thuis' wanneer ze zich slechts via opdrachten tot haar bedienden richtte en alleen omging met mensen van gelijke – vorstelijke – geboorte. Zij kwam in een voor haar politiek, cultureel en godsdienstig onbegrijpelijk land, waar zij zich niet op haar gemak voelde, waar haar persoon en haar gedrag als hooghartig werden ervaren en waar haar opvattingen over lichamelijke hygiëne, zoals haar gewoonte dagelijks afwisselend hete en ijskoude baden te nemen, volgens het volksgeloof ongezond waren. Ze deed het evengoed. Haar man respecteerde haar gevoelens, haar schoonvader echter niet. Toen de kroonprins in 1817 een feest gaf ter gelegenheid van de geboorte van het eerste kind van hem en Anna, liet hij het keizerlijk ballet uit Sint-Petersburg overkomen. Dit vond de sobere koning geldverspilling. Hij zei bij zulke gelegenheden nare dingen over de tsaar en Rusland, zoals: ‘Laat [mijn zoon] niet denken dat hij ooit de moed zal hebben een Russisch uniform voor mijn ogen te dragen.’ Toen Willem op de naamdag van tsaar Alexander een bal gaf en daar in een Russisch uniform verscheen, draaide zijn vader hem publiekelijk de rug toe.

De koning bemoeide zich naar de mening van het jonge paar ook te veel met hun leven. Nadat Anna in februari 1817 was bevallen, wilden de ouders hun zoontje laten vaccineren tegen pokken. Dat vond de koning een te groot risico en hij zei: ‘Uw kind is niet slechts het uwe, maar behoort aan de Staat, en daarom ben ik er de baas over.’ Het gebeurde toch. Anna beklaagde zich bij haar moeder en noemde haar schoonvader in brieven ‘een moderne Filips II, een moderne Judas’ en zelfs een tiran. Haar moeder antwoordde dat ze zich met haar schoonvader moest verzoenen en zich aardiger over de Nederlanders moest uitlaten: ‘Ik smeek je, lieve Annette, erop te letten dat je de Hollanders laat zien dat je graag in hun land vertoeft.’ Anna deed haar best en leerde zo goed Nederlands van de Haagse leraar en rentmeester van de Oranjebezittingen Arie van der Spuij, dat ze de taal snel beter beheerste dan haar man, Anna gedroeg zich dan ook zeer ‘als thuis’ als ze met wie zij meestal Frans sprak. Maar de ongewone cultuur, de afstandelijke en soms onbeschofte bejegening door de koning en de moeilijke verhouding tussen haar man en zijn vader bevorderden Anna’s inburgering niet.

In Brussel is meer respect

Mede vanwege de inburgeringsproblemen woonde het jonge gezin van Anna en Willem het liefst in Brussel. Hier ervoeren ze minder taalproblemen en was het leven minder stijf dan in noordelijk Nederland. Hier was meer respect en begrip voor Anna’s afstandelijkheid en weelderige toiletten; dat een zuster van de tsaar zich zo gedroeg, aanvaardden hofkringen en publiek hier meer als normaal dan in het noorden. In Brussel kweet Anna zich met verve van haar vorstelijke taken. Ze schitterde op de bals die Willem en zij gaven en bezocht in vol ornaat het theater en de opera. De koning wilde echter dat zijn troonopvolger zich ook in het noorden liet zien. Daarom wisselden Willem en Anna Brussel af met paleizen in Nederland: Kneuterdijk in Den Haag en Soestdijk. Anna was graag op Soestdijk. Willem had het gekregen als nationaal cadeau als dank voor zijn militaire optreden tegen Napoleon. Hier hing in de Waterloozaal het schilderij ‘De Prins van Oranje bij Quatre Bras’ van J.W. Pieneman, dat de regering speciaal voor dit paleis had laten schilderen. Willem deed alles om het zijn Anninka naar de zin te maken en had Soestdijk in 1816 laten verbouwen in de stijl van het paleis Pavlovsk bij Sint-Petersburg waar Anna in haar jeugd de zomers doorbracht. Voor Anna bleef het moeilijk om te wennen aan de burgerlijke Nederlandse cultuur. Haar optreden bleef haar omgeving zozeer verbazen dat ook Willem plagerig de draak stak met haar arrogante gedrag jegens ondergeschikten. Toen Anna een keer in woede was ontstoken omdat kamerheer Aeneas Mackay niet tijdig een paraplu boven haar hoofd had gehouden toen het ging regenen, grapte Willem tegen deze baron: ‘Nu weet u waar de wind vandaan komt…’

Majesteitelijke liefdadigheid

Toch kreeg deze hooghartige Anna Paulowna (= dochter van Paul) hart voor het volk, ook al bleef ze nadat het gezin door de Belgische Opstand van 1830 tot een definitief verblijf in noordelijk Nederland was veroordeeld, de hautaine grootvorstin die op een Romanov-benadering stond. Totdat ze in 1840 koningin werd, werd ze in de kranten en aan het hof altijd Hare Keizerlijke Majesteit Grootvorstin van Rusland  genoemd, en nooit prinses. Tegen een kamerheer zei ze ooit: ‘Het is een eer voor het land om een grootvorstin als koningin te hebben. De koning was dan ook zeer gevleid dat hij mij kon hebben.’ Anna Paulowna had echter een dubbel karakter. Ze was hooghartig als gevolg van de omgeving waarin ze opgroeide, maar ze was ook intelligent en had een groot sociaal gevoel. Zo bleef ze zorgen voor de gouvernante van haar kinderen toen die dement werd. Ze nam haar rol als toekomstige koningin serieus en zette zich van harte in voor de minder fortuinlijken. Ze investeerde veel tijd, aandacht én geld in ‘weldadigheid’. Zo stichtte ze in 1831 tijdens de strijd met de Belgen in Den Haag een ziekenhuis voor gewonde militairen dat ze Willemshospitaal noemde. Ze had de toestemming van haar schoonvader, betaalde het uit haar eigen vermogen en kwam met enige regelmaat de patiënten bezoeken. Ook hielp ze arme vrouwen en meisjes. Toen Willem en Anna in 1830 drie maanden in Scheveningen in het Stedelijk Badhuis logeerden, de voorganger van het Kurhaus, vatte de prinses sympathie op voor de vissersbevolking. Ze vroeg de directrice van het badhuis wat ze voor die mensen kon doen. Die wees haar op het slordige voorkomen van veel meisjes en vrouwen, die hun eigen kleding slecht verzorgden omdat ze niets anders konden verstellen dan visnetten. Daarop stichtte Anna in Scheveningen in het badhuis de Winternaaischool. Op deze werkschool, die in aangepaste vorm bijna een eeuw heeft bestaan, leerden vrouwen en meisjes uit de armste vissersgezinnen naaien en handwerken – in de winter, als er vanwege het seizoen voor hen toch weinig werk was. Anna bleef persoonlijk betrokken, ze kwam decennialang iedere herfst en ieder voorjaar zelf het schoolseizoen openen en afsluiten.

Een museum voor de Held van Waterloo

In 1840 werd Anna koningin, toen haar man zijn afgetreden vader opvolgde als koning Willem II. Over deze gebeurtenis schreef ze haar broer Nicolaas, die hun beider broer Alexander inmiddels was opgevolgd als tsaar, dat ze op de ochtend van de inhuldiging bewonderend had toegekeken hoe haar man in het paleis op de Dam toilet maakte; ze was diep onder de indruk toen ze alleen op hem wachtte tegenover de voor hem gereedgemaakte troon: ‘Als God mij niet had gesteund, was ik op dat moment ineengezegen, zo diep was ik geroerd.’ Anna kreeg nu een status die iets meer overeenstemde met haar zelfbeeld. En dat wilde ze weten ook. Uit haar brieven en de herinneringen van hovelingen blijkt dat het hofleven vanaf 1840 een koninklijker allure kreeg. Anna zag streng toe op de naleving van de hofetiquette. Sterker dan ooit toonde ze zich bewust van het belang van de dynastie en haalde daarom haar oudste zoon Willem over zijn in 1849 tamelijk jong overleden vader op te volgen. Die wilde dat eerst niet vanwege de grondwet van 1848 die de macht van de koning inperkte. Willems overlijden was een drama. Dat Anna radeloos was door het verlies van haar ‘levensvriend’, bleek overduidelijk uit haar gedrag. Ze zou zich gillend op Willems levenloze lichaam hebben gestort en ze maakte van haar zomerverblijf Soestdijk een museum voor Willem als Held van Waterloo. Als koningin-weduwe ontving ze op haar winterverblijf Buitenrust bij Den Haag buitenlandse – vooral Russische – diplomaten en gaf ze diners voor de koninklijke familie en het corps diplomatique. Anna Paulowna was geen koningin meer, maar zij bleef een Romanov. Tot haar dood in 1865 bleef ze zich nadrukkelijk majesteitelijk gedragen en moest men haar nog altijd aanspreken met ‘keizerlijke hoogheid’. Henk Slechte is historicus en auteur van onder meer De geschiedenis van Deventer (2010). In 2014 was hij een van de samenstellers van de tentoonstelling ‘Willem II. Kunstkoning’ in het Dordrechts Museum.