3 mei 1791. Fascinerende geschiedenis van de eerste Grondwet in Europa

"Alle macht in de menselijke samenleving vindt haar oorsprong in de wil van het volk" - deze verklaring is opgenomen in de Poolse Regeringswet van 3 mei 1791. Hoewel zo’n verklaring tegenwoordig niets bijzonders is, was dat eind 18e eeuw een uitzonderlijke stelling. Deze bijzondere verklaring is in de volksmond bekend als de Constitutie van 3 mei.

Waarom was dit zo? Waarom wordt deze grondwet al 227 jaar geroemd en als voorbeeld genomen als één van de belangrijkste successen uit de Verlichting, hoewel de grondwet slechts 14 maanden van kracht was?

Zygmunt Gloger schreef in zijn „Geïllustreerde Oud-Poolse Encyclopedie 1900-1903” over de Constitutie van 3 mei dat “het zeer ongebruikelijk was, niet eerder vertoond in de geschiedenis, dat de heersende klasse, zonder dat ze daartoe met geweld gedwongen was, vrijwillig afstand deed van haar belangrijkste privileges.  Dit is precies hetgeen de Poolse adel  in 1791 deed.” Juist de adel, die eeuwenlang haar privileges beschermde en  gaandeweg verdere privileges afdwong ten koste van de macht van de koning gaf nu privileges weg. 

Deze constitutie van 3 mei ontstond in een periode dat Polen zich in een uitzonderlijk moeilijke  situatie bevond. Negentien jaar na de Eerste Poolse Deling werd de adel geconfronteerd met de keuze uit twee opties – óf Polen volledig overleveren aan de buurlanden óf verzetten tegen de bezetters, die een zwak en afhankelijk Polen wilden, en hervormingen doorvoeren en zo haar gezicht redden in de ogen van toekomstige generaties. De elite van de Poolse Republiek koos aan het eind van de 18e eeuw samen met koning Stanisław August Poniatowski, voor de tweede optie.

De Constitutie van 3 Mei was een revolutie zonder bloedvergieten

Een belangrijke factor voor het ontstaan van de eerste constitutie in Europa, en pas de tweede in de wereld, was zonder twijfel de Franse Revolutie, die een symbool was voor de hervormingsdrang in de geest van de postulaten van de Verlichting. Alhoewel het verloop van de hervormingen in Polen gelukkig weinig gemeen hadden met het verloop van de revolutie in Frankrijk, bleven de gebeurtenissen in 1789 en dan met name de “Verklaring van de Rechten van de Mens en de Burger”, niet zonder gevolgen voor de Poolse elite.

Nationale feestdag

De Nationale feestdag van de Constitutie van 3 Mei is één van de meest uitmuntende Poolse tradities. Het is de dag waarop alle Polen de grondwet vieren, die tijdens een moeilijke periode voor Polen noodzakelijke hervormingen doorvoerde. 

Europees Erfgoedlabel

Het Europees Erfgoedlabel is toegekend aan de Constitutie van 3 Mei. Dit prestigieuze initiatief van de Europese Unie eert plaatsen, burgers en ideeën die verband houden met de opkomst van een gemeenschappelijk Europees idee en met de ontwikkeling van Europa. Het Europees Erfgoedlabel is in Polen voorts toegekend aan bijv. Lublin vanwege de Unie van Lublin, of de Scheepswerf in Gdańsk, de geboorteplaats van de vrije vakbond “Solidarność”. Dit illustreert de grote betekenis van deze Constitutie, niet alleen voor Polen maar ook voor Europa.

Meer weten? Hier lees je meer over wat er in de eerste grondwet van Europa stond.