De Duitse Kwestie

Een bittere strijd binnen de muren van het Kremlin-“Een abnormale situatie waar een eind aan moet komen”. Dat zei Stalin in 1952 over de deling van Duitsland. En geef hem eens ongelijk: wie had kunnen denken dat die tijdelijke oplossing tot 1990 zou duren? De problemen en gebeurtenissen achter het IJzeren Gordijn hebben een immense invloed gehad op de ontwikkelingen in de Duitse Democratische Republiek, Oost-Europa en daarmee ook het verloop van de Koude Oorlog.

Myra van der Velde

In 1952 was de Duitse kwestie nog bespreekbaar binnen de muren van het Kremlin. Maar na een bittere machtsstrijd in de Russische politieke top, was de Duitse kwestie een taboe geworden. Dit artikel analyseert hoe dit taboe ontstond, en hoe de leiders van de DDR hiermee om wisten te gaan.

De vooravond van de strijd Stalin overleed op 5 maart 1953.  Er ontstond er een conflict over de opvolging, dat een oud-Russisch gebruik lijkt te zijn. De partijen waren premier Georgi Malenkov, hoofd van de geheime dienst Lavrenti Beria, minister van buitenlandse zaken Vjatseslav Molotov en partijsecretaris Nikita Chroesjtsjov. Het Politburo werd hiermee aanvankelijk omgezet naar een zogeheten Presidium. Met Malenkov aan het hoofd en met onder andere Beria en Molotov als ministers werd er een ‘collectief leiderschap’ gecreëerd.

Chroesjtsjov maakte ook deel uit van het Presidium, en nam vrijwel onmiddellijk de taak op zich om Beria weg te werken.[1] Zijn taken in het Presidium waren aanzienlijk minder zwaar, waardoor hij de tijd had om een strategie te bedenken en uit te voeren. Chroesjtsjov koesterde een diepe minachting voor Beria, die volgens hem steeds brutaler en arroganter was geworden  in het bijzijn van Stalin. Chroesjtsjov was dus al in een vroeg stadium bezig met de concurrentie, evenals de rest. Malenkov en Beria gaven aanvankelijk de leiding aan het Politburo, en velen menen dat ze al tijdens Stalins laatste dagen een machtsovername aan het plannen waren.[2] Stalin had voor zijn dood geen specifieke opvolger aangewezen en had bewust onenigheid binnen het Politburo gecreëerd. Dit uitte zich nu in een intensieve strijd om de macht in de Sovjet-Unie. Maar wat had Duitsland daar mee te maken?

Het Presidium was intern zwaar verdeeld. Malenkov nam het voortouw: hij wilde de buitenwereld doen geloven dat er niet langer een stalinistisch regime aan de macht was. De DDR kreeg hierbij een voorbeeldfunctie: Malenkov wilde de harde aanpak waar de Sovjet-Unie om bekend stond een halt toeroepen.

De dood van Stalin zorgde ervoor dat de Westerse mogendheden met spanning toekeken naar wat er in de Sovjet-Unie zou gebeuren. Winston Churchill, een van de weinigen die optimisme uitten, had zijn hoop gevestigd op Malenkov, Beria en Molotov, de gedoodverfde opvolgers van Stalin. Zij hadden zich flexibel geuit over Duitsland en Churchill had daarom terecht zijn optimisme laten doorschemeren. De Sovjet-politiek aangaande de Duitse Kwestie was sinds 1945 al onduidelijk, mede door het onvoorspelbare en wispelturige karakter van Stalin. Was dit een kans om de Koude Oorlog te beëindigen?

In Moskou was al vroeg duidelijk dat een toenadering tot het Westen uit den boze was. Dit blijkt uit een document dat Tugarinov, hoofd van het Sovjet Comité van Informatie, aan het Kremlin stuurde. De beschikbare documenten laten zien dat de leden van het Presidium wel praatten over de hereniging van Duitsland, maar dat dit in de praktijk geen serieuze optie voor hen was:

We have continually opposed this policy of the three powers and corresponding circles in Germany itself by adopting the Soviet Union’s policy to reunite Germany on truly peace-loving and democratic foundations; and since the Western powers did not move to meet the Soviet Union on this issue, we saw our task as being the all-around strengthening of our, Soviet, position in East Germany.[3]

Tugarinov verwijst hier naar het beleid om Duitsland te herenigen. Dat ‘beleid ‘was eigenlijk een voorstel van Stalin uit 1952: de zogenoemde ‘Stalin notes’. Stalin stuurde twee diplomatieke nota’s naar de Westerse mogendheden met het voorstel tot een herenigd Duitsland. Er zouden vrije verkiezingen mogen komen en de Sovjet-Unie zou het economisch herstel van Duitsland niet langer in de weg staan. Dit was op zijn minst opmerkelijk te noemen, want het was een koerswijziging die niemand had verwacht. De Westerse mogendheden benaderden het voorstel daarom met scepsis en wezen het af. Was dit werkelijk een gemiste kans geweest tot een hereniging van Duitsland? Nee. Het voorstel van Stalin was een sterk staaltje propagandistische bluf, daar bestaat geen twijfel over.[4] Stalin wilde slechts de schijn wekken dat de deling ‘niet zijn schuld was’.

De Stalin notes zijn relatief onopgemerkt gebleven in het historiografische debat over de Koude Oorlog. Maar de nieuwe leiders hechtten wel degelijk grote waarde aan het voorstel van 1952: het bleek het bewijs dat toenadering tot het Westen gedoemd was te mislukken. De Sovjet-Unie besloot na de afwijzing van de nota’s en de dood van Stalin haar beleid op deze conclusie af te stemmen: de focus werd nu des te meer gelegd op het aansterken van de Oost-Duitse politieke en economische situatie. Dit kwam Walter Ulbricht, leider van de DDR, goed uit: hij was immers druk bezig met het consolideren en legitimeren van zijn eigen macht in de DDR.

Het voorstel van Stalin was een sterk staaltje propagandistische bluf

Ulbricht wordt veelal omschreven als stalinist, dictatoriaal, onsympathiek, onbeleefd, ongeïnspireerd en niet in het bezit van enige sociale vaardigheden.[5] Stalin had veel invloed op Ulbricht; hij had er immers voor gezorgd dat Ulbricht zijn eigen socialistische staat kon inrichten. Maar, zo blijkt uit de vergaderingen van de Oost-Duitse partij met Stalin, het wederzijds respect was niet altijd aanwezig en Ulbricht werd hard toegesproken en bekritiseerd.[6] Met de dood van Stalin is het dan ook niet verwonderlijk dat Ulbricht zich vrij waande en een nieuwe kans zag in het collectieve leiderschap onder leiding van Malenkov. Hij ging vrij snel na de dood van Stalin alweer zijn eigen gang in de DDR.[7]. Hij zorgde ervoor dat zijn tegenstanders van hun post verwijderd werden en de nieuwe plannen voor sovjetisering hard doorgezet werden. Zijn beleid was een combinatie van oude en nieuwe ideeën, en een mengsel dat gerust als ‘catastrofaal’ omschreven kan worden.[8] Zijn harde aanpak resulteerde in groeiende problemen: een fors toegenomen inflatie, een crisis in de landbouwsector en grof vervormde economische ontwikkelingen. Bovendien werden de herstelbetalingen in de vorm van plunderingen onverminderd voortgezet. Dit beleid zou later leiden tot een opstand van het Oost-Duitse volk tegen het regime op 16 juni 1953.

Ook het nieuwe Sovjet-regime erkende niet dat Oost-Duitsland economische hulp nodig had. Semenov, adviseur in de communistische partij in de DDR, schreef begin mei 1953 al dat de aanwezigheid van Sovjet-troepen voldoende zou zijn om de rust te bewaken in de DDR. Zijn observaties maken duidelijk dat de controle van het Kremlin en verdere sovjetisering negatieve gevolgen zouden hebben voor de relatie van de Sovjet-Unie en de DDR. Hij zag echter geen reden om zich zorgen te maken over een eventuele crisis.[9] Eind mei werd er pas erkend dat er een probleem was en dat er een nieuw buitenlands beleid moest komen. Directe aanleiding hiervoor was mede de demografische leegloop van de DDR. Beria wilde hier een vergadering over. Die kwam er op 27 mei.

De Duitse Kwestie Op de bijeenkomst van het Presidium werd duidelijk hoezeer de meningen verdeeld waren over de aanpak in Oost-Duitsland. Beria nam een unieke positie in binnen het debat: hij keerde zich tegen het harde beleid van Stalin en had duidelijk een andere mening over de DDR dan zijn collega’s. Beria stelde onder meer vast dat de leiders van Oost-Duitsland niet goed hadden gehandeld bij de inmiddels ontstane problemen en hij riep Ulbricht terug, die Karl Marx had verheerlijkt tijdens een toespraak. Dit zou de verkeerde boodschap uitdragen aan het Duitse volk. Beria’s uitspraken waren opvallend: niemand durfde zo snel na de dood van Stalin een tegendraadse mening te uiten. Voor Chroesjtsjov was dit alleen maar meer reden om Beria te haten. Toch zagen de leiders van de DDR en het Kremlin evengoed ook in dat, mede door de reeds massale vluchten uit de zone, er iets moest veranderen. Er zijn aanwijzingen dat Malenkov het eens was met Beria. Malenkov zou de deling van Duitsland ‘kunstmatig’ vinden en in tegenstrijd met de historische ontwikkeling van het land.[10] Maar Chroesjtsjov en Molotov meenden dat de sovjetisering van de DDR simpelweg iets geleidelijker moest worden geïmplementeerd. Beria suggereerde daarentegen, volgens meerdere historici, een complete halt van het beleid en pleitte voor een neutraal Duitsland.[11] Een interessante kijk hierop biedt Molotov in zijn memoires. De desbetreffende discussie zou als volgt hebben plaatsgevonden:

So we and our Foreign Ministry workers proposed the following: “Do not  implement a policy of forced socialism in the GDR.”  But Beria suggested that the word “forced” be dropped altogether. We had proposed that the process not be forced, but he insisted that the word “forced” be taken out. Thus the proposal would have read: “Do not implement a policy of building socialism in the GDR.” We asked, “Why?” And he replied, “Because all we want is a peaceful Germany, and it makes no difference whether or not it is socialist.”[12]

Of dit proces een eigen interpretatie van Molotov is geweest, blijft natuurlijk de vraag. Deze laatste zin komt desondanks veelal terug in de ‘geruchten’ over de mening van Beria over de DDR. Een ander fragment dat eveneens veel terugkomt is de brief die Beria later zou schrijven vanuit de gevangenis, waarin hij spijt betuigt over zijn uitlatingen over de DDR en zijn fouten toegeeft. Hij schreef het volgende:

My behavior at the session of the Presidium of the CC, and the Presidium of the Council of Ministers, very often incorrect and inadmissible [behavior] that introduced nervousness and excessive harshness, I would say, as I have thought well about it and realized, [this behavior] went so far as to [constitute] inadmissible rudeness and insolence on my part toward Comrades N. S. Khrushchev and N. A. Bulganin during the discussion on the German question [sic], of course, here I am guilty without question and have to be denounced thoroughly. At the same time, along with all of you, I tried to introduce initiatives at the Presidium [sic] aimed at the correct solution of issues, such as the Korean, the German, (…) etc.[13] 

Een smeekbede om vergiffenis volgt, inclusief de vraag of hij zijn bril terug mag omdat hij niets ziet in het donker. Het is niet verwonderlijk dat Beria in zulk een toestand een en ander herziet, of fouten toegeeft die hij wellicht nooit gemaakt heeft. Het is geen overtuigend argument in de discussie over Beria’s intenties, maar het toont wel aan dat hij waarschijnlijk inderdaad een andere kijk op de zaak had dan zijn collega’s in Moskou. Maar waarom zou Beria een herenigd Duitsland willen?   

Zijn rol in de ontwikkeling van de atoombom zou een factor kunnen zijn. Juist omdat Beria zag dat het slecht ging met de DDR, meende hij dat de ideologie wellicht niet alles zou overwinnen en dat een sterke politieke en militaire macht belangrijker was. De geheime dienst zou daarbij een grote rol spelen; Beria had inmiddels kennis van de ontwikkelingen rond atoomwapens. Deze kennis deelde hij niet met het Presidium, waarmee hij een stok achter de deur had.[14] Hij verkoos dus het politieke en militaire wereldtoneel boven het communisme.  Beria was bezig met de machtsstrijd en dacht na over de verschillende mogelijkheden aangaande Duitsland. Omdat Malenkov het tijdens de vergadering op de bijeenkomst van het Presidium nog met hem eens was, werden er plannen gemaakt voor een nieuw beleid: de zogenaamde New Course.  

De New Course werd begin juni gelanceerd. In het document geeft Malenkov uitleg over de nieuwe plannen van de Sovjet-Unie en over het herstellen van de politieke situatie in de DDR. Malenkov, overtuigd communist, dacht meer na over de nadelen voor de Sovjet-Unie van het behouden van de DDR.[15] Hij riep op tot een minder hard beleid en stelde dat hereniging nog steeds het gewenste doel was – dit in tegenstelling tot wat de socialistische propaganda zei.[16] De hereniging van Duitsland wordt door Malenkov dus wel degelijk weer open op tafel gelegd, maar alleen omdat de omstandigheden in Oost-Duitsland bleven verslechteren en de DDR aan de vooravond van een crisis stond. Beria en Malenkov hadden terecht hun zorgen geuit, zo zou twee weken later blijken.  

De opstand van de DDR De New Course, de besprekingen over een nieuw plan van aanpak en de combinatie met de aanpak van Ulbricht maakte de situatie in de DDR en het leiderschap wankel. Begin juni waren er al demonstraties geweest en op 16 juni 1953 liep een staking uit op een algemeen protest tegen het Oost-Duitse regime. Er verzamelde zich een menigte  die eiste met Ulbricht en premier Grotewohl te spreken. Dit verzoek werd niet gehonoreerd, want alleen de minister van Industrie en de voorzitter van de Vredesraad hadden de moed om te verschijnen.[17] Het nieuws van de rel verspreidde zich snel door Oost-Duitsland. Tussen 16 en 17 juni protesteerden meer dan een half miljoen mensen in meer dan 56 Oost-Duitse steden.

De leiders van de DDR hadden geen direct antwoord klaar liggen. Ulbricht zag de hele opstand als een kans om zijn macht te versterken en poogde nog de ‘provocateurs in West-Duitsland’ de schuld te geven. Semenov, adviseur voor de Sovjet-Unie, veroordeelde Ulbricht echter hard vanwege zijn falen. De Sovjets besloten om de leiders in de DDR uit Berlijn te evacueren en op 17 juni werden de eerste tanks binnengereden. De welbekende arrestaties, gewelddaden en executies volgden. De opstand betekende gezichtsverlies voor het communisme, en de Sovjet-Unie bleek een zwakkere eenheid dan gedacht. Had Ulbricht hier zijn eigen spelletje gespeeld?

Na de opstand werd Ulbricht niet teruggefloten. Waarom Ulbricht niet werd afgezet onder het nieuwe regime is onderwerp van discussie.[18] Hij toonde waarschijnlijk teveel loyaliteit aan de DDR en Chroesjtsjov kon het zich niet veroorloven om hem te vervangen. Ook was hij niet bang om eventueel militair geweld te gebruiken.[19] Het Kremlin wilde juist een hardliner laten zitten in de DDR. Maar na de opstand van Oost-Duitsland werd de positie van Ulbricht wel degelijk in twijfel getrokken.[20] Hij zou ‘de partij geen eer aan doen’ en de New Course in handen laten van Ulbricht zou catastrofaal zijn. In deze notities, genomen door premier Grotewohl, zijn geen sporen te vinden van een statement van Chroesjtsjov.[21] Toch is het een aannemelijke verklaring. De opstand had de zwaktes van het communistisch bewind in de DDR laten zien.[22] Het was voornamelijk adviseur Semenov die het falen van Ulbricht aankaartte. Dat bericht kwam echter pas begin juli in Moskou aan, na de arrestatie van Beria. Het Kremlin was druk bezig met de opvolging en was onzeker over de situatie in de DDR. De drastische maatregelen die Semenov had voorgesteld, namelijk een volledige herstructurering van het leiderschap, kwamen daarmee op een slecht moment. Het Kremlin wilde de focus leggen op het behoud van de macht in de DDR, of het communisme nu populair was of niet.[23] Dat was simpelweg de veiligste keuze. Ulbricht ontsnapte hiermee aan de voorgestelde hervormingen, terwijl zijn handelen dus wel degelijk bezwaarlijk was geweest.

De arrestatie van Beria: “He was getting orders from foreign espionage agents!” Op 26 juni 1953 werd Beria gearresteerd, tien dagen na de opstand en drie maanden na de dood van Stalin. Beria werd verraad op de mouw gespeld, de crisis in de DDR werd hem verweten en de machtsstrijd binnen het Kremlin was in volle gang. Opvallend is het tijdstip waarop dit gebeurde: had de opstand iets in het Kremlin losgemaakt? Het communisme bleek niet uit zichzelf het volk achter zich te kunnen scharen. Dit was echter al langer duidelijk. In 1947 wist Moskou immers al dat de communistische partij het niet goed zou doen in de verkiezingen, en Stalin had politieke tegenstanders altijd ondermijnd in de DDR.[24] De opstand was buitengewoon onwenselijk, maar niet meer dan een extra argument voor Chroesjtsjov om Beria te veroordelen en het beleid in Oost-Duitsland aan te scherpen.  

De 'unificatie van Duitsland' stond gelijk aan 'verraad' en het 'opgeven van de DDR'

De arrestatie verliep niet volledig op rolletjes. Het leger stond immers onder leiding van Beria, en de leden in het Presidium wisten niet zeker of ze een bewaker zo ver konden krijgen om hem op te pakken. Ook waren ze allemaal zenuwachtig: hoe zou Beria reageren? Molotov vertelt in zijn memoires hoe Beria, nadat Malenkov schreeuwde “arresteer hem!”, met zijn hoofd tegen de muur begon te bonken en uitriep dat hij verraden was.[25] Volgens Chroesjtsjov was het Zhukov die tegen Beria riep “handen omhoog!” en hem onder vuur hield, maar dat Beria naar zijn koffer greep om een wapen te pakken. Achteraf bleek dit een reflex te zijn geweest, omdat hij helemaal geen wapen bij zich had.[26] Vanuit de gevangenis zou hij nog smeekbrieven schrijven, maar na een geheim proces werd hij nog voor het eind van het jaar geëxecuteerd.

Chroesjtsjov had inmiddels zijn positie weten te versterken. Zijn strategie van het veroordelen van zijn collega’s op hun uitspraken en acties wierp zijn vruchten af. Toen Stalin nog leefde had hij ook al een hekel aan Beria gehad. Met de manier waarop Chroesjtsjov de zaak Beria behandelde, een maand na zijn arrestatie tijdens een vergadering, bleef er niet veel hoop over voor een herenigd Duitsland. Zijn felle tirade over Beria en diens gedachten laat niets van hem heel:

Beria most clearly showed himself to be an instigator, an agent of the imperialists, during the discussion of the German question, when he raised the question of rejecting socialist construction in the GDR and making concessions to the West. (…) He is smart, cunning, and treacherous. He has behaved not as a Communist, but as an instigator, God only knows, perhaps he was getting orders from foreign espionage agents. Comrades, the impudence of  this man was simply impossible to bear. (…) When we were discussing this question, Beria screamed at Comrade Ulbricht and at the other German comrades so much that it was embarrassing to hear. There are ministers here, they know what an insult they received from Beria, and yet sometimes were forced to smile thinking that this was a necessary evil. Now I think that you will change your mind about this cheeky fellow.[27]

Chroesjtsjov reageert hiermee op Malenkov, die nu Beria opeens ook veroordeelde ‘met de kennis van nu’. Na Chroesjtsjov doen Molotov en de anderen er nog een schepje bovenop. Opvallend is dus dat zowel Molotov als Malenkov Beria de rug toekeerden. Het lijkt er daarmee op dat de machtsstrijd, hoewel nog in volle gang, al in het voordeel van Chroestsjov was beslecht omdat zijn strategie van het hardste schreeuwen had gewerkt. De arrestatie had de anderen bang gemaakt. De veroordeling van Beria leidde er bovendien toe dat het onderwerp ‘unificatie van Duitsland’ uit den boze was, omdat het nu gelijk stond aan ‘verraad’ en het ‘opgeven van de DDR’. Na deze harde veroordeling is er geen bewijs meer dat iemand binnen het Presidium stelde dat hij het eens was met Beria. Intern leek de zaak al besloten: Chroesjtsjov was er al sinds Stalins dood op uit om Beria en Malenkov aan de kant te zetten. De Duitse kwestie bleek het voor hem het aanknopingspunt te zijn waarmee hij dat kon doen.[28] Maar als Beria hetzelfde over Duitsland had gedacht, had Chroesjtsjov hem wel op een ander punt gepakt.

Conclusie

Na de dood van Stalin barstte een machtsstrijd los binnen de muren van het Kremlin. Eén van de onderwerpen van deze strijd was de Duitse Kwestie, waarbij er werd gestreden over het wel of niet herenigen van Duitsland. Eerst werd hier nog openlijk over gediscussieerd, maar later werd het politiek gevaarlijk om voor de hereniging te zijn. Het zou gelijk staan aan verraad omdat daarmee de DDR opgegeven zou worden. Al helemaal na de arrestatie en executie van Beria durfde niemand het heikele onderwerp meer aan te snijden. Door de machtsstrijd reduceerde dus de kans op een herenigd Duitsland.

De machtsstrijd had ook tot gevolg dat Ulbricht zijn positie kon behouden. Het wanbeleid van Walter Ulbricht leidde tot een opstand waar hij zonder kleerscheuren uit kwam omdat de Sovjet-Unie Ulbricht niet uit de weg ruimde. Dat Ulbricht kon blijven zitten was een direct gevolg van de machtstrijd in het Kremlin. Omdat de Sovjet-leiders in die periode genoeg aan hun hoofd hadden, konden ze de DDR-problemen er niet bij hebben. Daarom liet het Kremlin Ulbricht zitten waar hij zat.