Oudewater, juweel in het Groene Hart: ‘Archeologie is een interessant èn een hot item’

Het oude vestingstadje is een juweel op het gebied van geschiedenis, cultuur, architectuur en archeologie. Het is wereldwijd bekend om zijn vele monumenten, zijn touwindustrie, het oudste ooievaarsnest van Nederland en last but not least het Museum de Heksenwaag.

 Tekst: Ineke Geraerdts Foto’s: Frans Hemelrijk  

‘Oudewater staat in alle grote toeristische gidsen. Buitenlanders komen rechtstreeks van Schiphol hierheen. Het zit in de pen dat de Heksenwaag op de Werelderfgoedlijst komt te staan’, klinkt het enthousiast uit de mond van drs Jeanette Blake, directeur van Museum de Heksenwaag. ‘Het museum trekt al honderden jaren mensen uit alle windstreken. Tegenwoordig betreft het zo’n 15.000 à 20.000 bezoekers op jaarbasis, wat een flinke score is. Het museum wordt niet gesubsidieerd. Ook leuk om te weten is dat Oudewater een aantal beroemdheden heeft voortgebracht, zoals de 16e-eeuwse theoloog Jacobus Arminius, de wiskundige Willebrord Snel van Royen die eind 16e/begin 17e eeuw leefde en de 19e-eeuwse ontdekkingsreiziger Hendrikus Albertus Lorentz.’

Wat is de grote aantrekkingskracht van Museum de Heksenwaag?

Jeanette Blake: ‘Mensen vinden het spannend om op de originele weegschaal uit 1482 te staan, de heksenproef te doorstaan en een officieel certificaat te ontvangen dat zij vrijuit gaan. Aan dit ritueel is een interessant maar ook zeer wreed stukje historie verbonden. In de 16e en 17e eeuw zijn in totaal zo’n 50.000 mensen – vooral vrouwen, maar ook mannen – op beschuldiging van hekserij op de brandstapel beland. Er was niet veel voor nodig om aangeklaagd te worden: een mislukte oogst, slecht weer, ruzie, jaloezie... Men geloofde dat heksen konden vliegen, zittend op een bezemsteel of op een geitenbok. Daarom moesten zij licht van gewicht zijn.

Beschuldigden konden alleen vrijgesproken worden als hun gewicht normaal was gezien hun lengte en lichaamsbouw. Echter in die tijd waren waagmeesters vaak corrupt en verklaarden zij – in ruil voor enkele gouden dukaten – dat de beschuldigde te licht was. De Waag van Oudewater vormde een uitzondering, die stond bekend om z’n officiële eerlijke weegproces. Het was Keizer Karel V die Oudewater als enige plaats in Europa een speciaal weeg-privilege gaf. Hier is nog nooit iemand tot heks verklaard en veroordeeld tot de brandstapel.’

Kunst en religie

Jeanette Blake koppelt haar functie bij Museum de Heksenwaag aan twee andere kwaliteiten, zij is beeldend kunstenaar en godsdienstsocioloog. Een combinatie die bijzondere, maar tevens voor de hand liggende resultaten oplevert, vindt zij. ‘De wereld van de kunst is de laatste jaren sterk in beweging gekomen. Al eerder besefte men dat kunst en religie samengaan. Denk daarbij aan de Middeleeuwen toen kunstenaars door de kerk werden ingehuurd om de kerken te verfraaien. In de kunst wordt natuur cultuur zodra je natuur ten toon gaat stellen. Binnen de religie wordt stilgestaan bij de wonderen van de natuur. Ook binnen de wetenschappelijke onderzoeken verbinden kunst, cultuur en natuur zich. Deze interessante ontwikkeling is nieuw binnen de wetenschap.

Sinds 2006 onderzoekt de National Society for the Study of Religion, Nature and Culture, afgekort ISSRNC, de relatie tussen mensen en hun diverse culturen, omgevingen, religieus geloven en praktijken.’ Ze vervolgt: ‘Wat Museum de Heksenwaag in dit totaalplaatje doet? Toen ik vijf jaar geleden in een plaatselijke krant las dat de directeursfunctie vacant kwam, heb ik om meerdere redenen gesolliciteerd. Ten eerste: hekserij is ook van deze tijd. In sommige Afrikaanse landen, in Suriname, in Pakistan, noem maar op, worden mensen nog steeds op beschuldiging van toverij/ hekserij ter dood gebracht. Denk daarnaast aan het ontstaan van heksenkringen – ‘coven’ genaamd – die ook in Nederland een bekend verschijnsel zijn. We hebben een periode van secularisatie doorgemaakt. Mensen, vooral jongeren, zijn zoekende en vinden het antwoord vaak niet in onze godsdiensten.

Met name de strengere kerken op gereformeerde basis zijn allesbehalve uitnodigend. De huidige heksen en hun aanhangers zijn overtuigd dat toveren bestaat. Het onderwerp heeft de aandacht, zoals blijkt uit de instelling van de leerstoel Geschiedenis van de hermetische filosofie aan de Universiteit van Amsterdam. Tot eenduidige conclusies is men nog niet gekomen. Voor mij betekent mijn werk in Museum de Heksenwaag dat ik lezend, studerend en pratend met allerlei mensen, me op een bijzondere manier kan verdiepen in het sociale aspect van deze complexe materie. Ik hoor heel wat verhalen, variërend van het stereotiepe ‘in één nacht grijs worden’ tot bloedstollende ‘duivelspraktijken’. Iedere dag in het museum betekent een boeiende leerschool’, aldus Jeanette Blake.

Archeologie

Een andere invalshoek voor ons om naar Oudewater te gaan is uiteraard archeologie. Ook – en misschien wel vooral – groeit in dit oude stadje al geruime tijd het besef dat voorkomen moet worden dat door de toename van bouwactiviteiten/ bodemverstoringen sporen uit het verleden worden uitgewist. Voor het gehele centrum geldt de kwalificatie ‘hoge archeologische waarde’. Daarnaast zijn twee locaties aangewezen als rijksbeschermde archeologische monumenten: het terrein waarop de ruïne staat van kasteel Te Vliet aan de Goudsestraatweg en de grond onder en om de Grote of St. Michaëlskerk. Gemeentefunctionaris Leo Bos, die onder meer archeologie & monumenten in zijn pakket heeft, licht actuele ontwikkelingen toe. ‘Oudewater werkt inzake monumentenzorg al enige tijd samen met Lopik en Montfoort. Op het gebied van archeologie hebben wij – De Groene Driehoek – samenwerking gezocht met Woerden. Op dit moment wordt gezamenlijk archeologiebeleid voorbereid. Voorstellen hiertoe liggen in alle vier gemeenten bij de gemeenteraden. Oudewater werkt al enige tijd in de geest van Malta, met name door de bijzondere betekenis van onze oude binnenstad. Wij zijn actief bezig projectontwikkelaars duidelijk te maken dat er eerst een cultuurhistorisch onderzoek moet plaatsvinden en dat zij pas daarna aan de tekentafel moeten gaan plaatsnemen. Dat blijkt een lastig proces te zijn, want men is gewend om eerst te gaan tekenen en ‘dan zien we wel wat de gemeente ervan denkt...’

Vestingwerken

‘Inmiddels zijn door de reconstructie van de provinciale weg – de Utrechtse Straatweg - op diverse plekken de contouren van de middeleeuwse stadsmuur ‘aan het licht’ gekomen. De weg loopt voor een deel over de oude stadsgracht. Met de provincie is afgesproken dat nu het moment is aangebroken om archeologisch onderzoek te doen naar de vestingstructuur. In of langs het wegdek zal in een blauwe streep wordt aangegeven waar de weg de stadsgracht kruist en er komt een informatiebord te staan. Een ander aandachtspunt is de vestingstructuur – de Oude Hollandse Waterlinie – in het buitengebied. Zo ligt er tegen Hekendorp nog een restant van een verdedigingswal Dit is ook het geval langs de Waardsedijk-Snelrewaard, zoals te zien is in het verloop van de sloten, de linie De Pleit. Een ander leuk nieuwtje is de aanwijzing dat zich wellicht een eeuwenoud bedelaarskerkhof bevindt langs de provinciale weg Willeskop in een kleine boomgaard. De komende tijd willen we dit soort locaties inventariseren en op tekeningen vastleggen. Kortom, archeologie is in Oudewater een interessant èn een hot item!’  

Meer archeologie? Ga naar onze website of neem direct een abonnement op Archeologie Magazine!