Hoe gekke verhalen machtige vrouwen klein moesten houden

In de rubriek Verboden Verleden duiken we in verhalen uit de geschiedenis die ooit verborgen of taboe waren, maar nu juist verteld worden. Zoals invloedrijke vrouwen die door de geschiedenis heen vaak onderdrukt en tegengewerkt zijn. Het idee van een vrouw met zeggenschap was voor vele mannen en vrouwen ondenkbaar. Lang werd er gedacht dat vrouwen geen leider konden zijn. Toch waren en zijn er vrouwen die opboksen tegen deze maatschappelijke normen. Om hun macht te ondermijnen werden vaak de gekste verhalen verzonnen.

Normen over gender

“Verschillen tussen mannen en vrouwen spelen een grote rol in iedere samenleving”, vertelt Mineke Bosch, hoogleraar aan de Rijksuniversiteit Groningen en gespecialiseerd in vrouwen- en gendergeschiedenis. “Het lijkt logisch om in opposities te denken, bijvoorbeeld licht en donker of zwart en wit, maar dit soort of- of denken is problematisch. Bij de keuze uit twee tegengestelde mogelijkheden is er namelijk altijd een verschil dat een ongelijkheid wordt, dus zwart is slecht wit is goed. Dat geldt ook voor het denken over mannen en vrouwen. De een wordt als machtiger gezien dan de andere. Van mannen wordt verwacht dat ze actief en productief zijn en zorgen dat de geschiedenis vooruit gaat. Vrouwen zijn juist passief. Om de effecten van dit soort beeldvorming op de samenleving te benoemen en te onderzoeken, is het concept gender bedacht.”

“Het denken over gender zit diepgeworteld in onze cultuur”, legt Bosch uit. “In de 19de en 20ste eeuw werden er hele theorieën bedacht over waarom mannen over het algemeen de lead hadden en waarom vrouwen onderdrukt werden, maar er is niet één verklaring voor. Het zit verankerd in onze samenleving, maar dat betekent niet dat het zo moet blijven. Heel lang werd over vrouwen gedacht dat ze niet evenwichtig en zwak waren. Als een vrouw dan toch tegen de normen over gender ingaat, dan zijn er mannen die dat niet goed kunnen hebben. Maar ook vrouwen kunnen hier iets van vinden, sommige vrouwen zijn namelijk bang om uit deze bubbel te breken of hebben daar geen behoefte aan.”

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Denigrerende opmerkingen en mythes

Door de geschiedenis heen zijn er genoeg voorbeelden van machtige vrouwen die het heft in eigen handen nemen. Maar over deze vrouwen werd vaak geen lof verspreidt. Mensen van alle tijden voelen zich ongemakkelijk bij het idee van een machtige vrouw. Een bekend voorbeeld hiervan is koningin Elizabeth I. In de 16de eeuw moest deze, toen nog jonge, koningin opboksen tegen de overtuiging dat vrouwen niet in staat waren om te reageren. Volgens Elizabeth zelf ze in het lichaam van een vrouw, maar had ze de moed en de denkkracht van een man. Haar eigen lichaam paste niet bij de macht die haar toegevallen was, daarom is de mythe van de ‘twee lichamen’ ontstaan.” Het ‘zwakke’ vrouwelijke lichaam was daar namelijk niet alleen tot in staat. Toen ze op de troon kwam, zou Elizabeths imperfecte ‘natuurlijke lichaam’, dus haar vrouwelijke lichaam, verbonden zijn met haar perfecte ‘politieke lichaam’.

Ook over de halfzus van Elizabeth I, Queen Mary I, werden negatieve verhalen verspreid. Ze is de geschiedenis ingegaan als Bloody Mary, omdat ze tijdens haar regeerperiode meer dan 250 protestanten heeft verbrand. Dat dit zeer bloederig is, valt niet over te twijfelen, maar ‘Bloody’ Mary was niet gruwelijker of gewelddadiger dan de andere leiders uit haar tijd. Wat vaak vergeten wordt is dat Queen Mary I de Britse marine heeft opgebouwd en veel dingen heeft gedaan om het leger te vernieuwen.

“Machtige vrouwen werden vaak afgeschilderd als vermannelijkte vrouwen, heksen, manvrouwen of fanatieke vrouwen. Er werden de meest bizarre roddels over vrouwelijke leiders verzonnen”, zegt Bosch. Zo ook bij Catherina de Grote, in de 34 jaar dat ze regeerde, was zij de machtigste vrouw van de wereld. Als ongelukkige vrouw van de niet-populaire tsaar Peter III raakte ze betrokken bij een staatsgreep om haar man af te zetten en zichzelf tot keizerin te maken. Na de executie van Peter III gingen er roddels rond dat zij iets met deze executie te maken zou hebben, maar daar is nooit bewijs voor gevonden. Als keizerin sleepte ze Rusland, dat nog steeds vastzat in de middeleeuwse mentaliteit, de Verlichting in. Echter is dit niet wat mensen van haar onthouden hebben. De roddels stellen dat ze zou zijn overleden door seks met een paard, terwijl haar daadwerkelijke overlijdensoorzaak een beroerte was.

Uitspreken over rechten

“In de Westerse wereld begonnen vrouwen rond 1850 actief meer mag te eisen”, vertelt Bosch. “Hiervoor waren er natuurlijk ook al momenten, maar dit was echt het moment dat er bewegingen op gang kwamen. Bij de Women’s Right Conventie kwamen vrouwen bij elkaar die geweigerd waren op de Vredesconferentie in Londen. Vrouwen gingen zich verenigen en protesteren. Ook in beroepskringen vonden zij elkaar, zoals vrouwelijke artsen en academici, maar er daar werd altijd met een schuin oog naar gekeken.”

Over Aletta Jacobs, de eerste vrouwelijke arts in Nederland, werd bijvoorbeeld gezegd dat het absurd was dat zij ook uitgenodigd werd voor een belangrijk diner met onder andere de bekende schrijver Albert Verweij. Hij heeft later aan zijn verloofde geschreven dat Aletta een vreselijk mens was en hij het volkomen belachelijk vond dat zij mee mocht dineren, omdat dat volgens hem niet hoorde. Ook werd er getwijfeld over de kwaliteiten van vrouwen. De tweede vrouwelijke arts in Nederland, Catherine van Tussenbroek, speelde een grote rol in de gynaecologische vereniging en kreeg tijdens haar werk heel wat kleinerende opmerkingen over zich heen. Ze was ongetrouwd en kon volgens haar collega’s dus onmogelijk iets weten over de wereld, gynaecologie en vooral over seksualiteit. Vrouwen probeerden de grenzen te verleggen in een wereld waarin dat nog helemaal niet normaal was.

“Doordat vrouwen zich gingen verenigen en zich uitspraken over hun rechten, kwam de eerste feministische golf op gang. Deze golf ging vooral over rechten, zoals stemrecht. Vrouwen gingen de straat op en dienden petities in. Ze spraken in het openbaar over bijvoorbeeld meisjesonderwijs. Langzaam veranderde er veel en kregen vrouwen meer gelijke rechten, maar vaak bleef de beeldvorming over mannen en vrouwen achter bij de ontwikkelingen. Het denken over gender dus.”

Veranderende positie

Tegenwoordig zijn de sociale en maatschappelijke posities van vrouwen heel anders dan in de 19de en 20ste eeuw, maar ook nu zien we dat het denken over gender nog steeds diep in onze samenleving zit geworteld. “Ik denk dat mannen en vrouwen op dezelfde manier leidinggeven, maar dat veel mensen minder tolereren van een vrouwelijke leider”, zegt Bosch. Vrouwen krijgen meer kritiek over hun persoon en eigenschappen, terwijl mannen meer inhoudelijke kritiek krijgen. Ook nu vinden sommige mensen het concept van een vrouwelijke leider ongemakkelijk, waardoor er delegerende opmerkingen gemaakt worden. Dat zag je bijvoorbeeld terug bij Sigrid Kaag: Zij is letterlijk als heks weggezet en dat heeft haar beschadigd.”

“Het is heel belangrijk dat er gekeken wordt naar hoe verschillen tussen mensen worden gemaakt en hoe ongelijkheid in de wereld komt, want nog steeds rust daar een taboe op. Door de geschiedenis heen werden vrouwen altijd op de tweede plaats gezet en dat moet doorbroken worden. De verschillen tussen mannen en vrouwen zijn namelijk helemaal niet zo groot. Dat is wat de maatschappij ons doet laten geloven. Wat we hieraan kunnen doen is de bestaande mythes ontkrachten en juist andere verhalen vertellen.”