Zo onderzoek je het NSB-verleden van jouw familie
Het schrijven van een familiegeschiedenis vereist diepgaand archiefonderzoek. Stephanie Biesheuvel, auteur van Verraad van de Jordaan, heeft jarenlang archieven doorgespit om de waarheid over haar familieverleden te achterhalen. Haar zoektocht begon toen ze ontdekte dat haar familieleden tijdens de Tweede Wereldoorlog lid waren van de NSB. Dit besef leidde haar naar verschillende archieven, waar ze een schat aan informatie vond. In dit artikel delen we welke archieven ze gebruikte en waarom ze zo waardevol waren.
Het boek Het Verraad van de Jordaan gaat over het NSB-verleden van haar familie. Door onderzoek te doen in archieven kwam Biesheuvel erachter dat minimaal 20 van haar familieleden waren aangesloten bij de NSB. Haar overgrootvader werd zelfs genoemd als mogelijke verrader van Anne Frank. Daarnaast waren enkele ooms actief betrokken bij het verraden van Joodse onderduikadressen en dienden als kampbewakers. Over deze activiteiten werd na de oorlog binnen de familie gezwegen. In haar boek 'Het verraad van de Jordaan' ontrafelt Biesheuvel deze verzwegen geschiedenis en onderzoekt ze de beweegredenen van haar familieleden om zich aan te sluiten bij de NSB en samen te werken met de Duitse bezetter.
Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR)
Een van de belangrijkste bronnen voor Biesheuvel was het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR) in Den Haag. Dit archief bevat dossiers van mensen die na de Tweede Wereldoorlog verdacht werden van collaboratie met de bezetter. Inmiddels is dat archief op naam doorzoekbaar via het project Oorlog voor de rechter. Je kunt hier zoeken naar dossiers van ongeveer 425.000 personen die na de Tweede Wereldoorlog zijn onderzocht binnen de bijzondere rechtspleging. Je kunt alleen online zoeken naar namen van overledenen. Als je daarvan het dossier wilt inzien moet je online een afspraak maken en moet je fysiek naar het Nationaal archief in Den Haag. "Ik had nog nooit van het CABR gehoord, totdat iemand me tipte. Toen ik daar voor het eerst zat, voelde ik de spanning. Dit ging over mijn eigen familie, en ik wist niet wat ik zou aantreffen," vertelt Stephanie. Kopiëren was niet toegestaan, dus ze schreef alles met de hand over of typte het op haar laptop. "Elke keer als ik een nieuw dossier opende, wist ik dat het iets zou veranderen in mijn beeld van mijn familie. Dat was soms best zwaar," Biesheuvel raadt aan om hier wel heen te gaan als je honderd procent zeker bent dat je alles te weten wil komen en te zien wil krijgen. Ze vond namelijk zelf ook een brief in het dossier van haar overgrootouders van haar oma, die tijdens de oorlog als jong meisje haar ouders vrij probeerde te krijgen. Zoiets kan erg confronterend zijn en daar moet je goed mee om kunnen gaan.
Stads- en streekarchieven
Naast het CABR deed Biesheuvel ook veel onderzoek in het Stadsarchief Amsterdam. Hier vond ze sociale dienstendossiers, bevolkingsregisters en andere documenten die een inkijkje gaven in het leven van haar familieleden. "Het bijzondere aan het Stadsarchief is dat je niet alleen feiten vindt, maar ook context. Ik vond bijvoorbeeld beschrijvingen van hoe mijn familie woonde, hoeveel ze verdienden en hoe ze werden gezien door de autoriteiten. Mijn familieleden werden na de oorlog vaak met wantrouwen bekeken," legt ze uit. In dit archief mocht ze wel kopieën maken om die thuis nog eens goed na te lezen, wat haar werk een stuk makkelijker maakte. De getuigenissen van buren die ze eerder in het CABR las, werden opeens ondersteund door beschrijvingen van de sociale dienst over hen. in het verleden hebben gedaan, wat voor haar de cirkel rond maakte.
Nationaal Archief en Defensie archieven
Voor informatie over familieleden die in militaire dienst zaten, wendde Biesheuvel zich tot het Nationaal Archief en de militaire archieven van Defensie. "Mijn oma’s verloofde overleed in militaire dienst in 1949. Via het Defensiearchief kreeg ik zijn volledige dossier. Dat gaf een heel ander beeld dan wat er in de familie werd verteld. Ook ontdekte ik dat enkele ooms in buitenlandse krijgsdienst hadden gezeten," zegt ze.
Documentaires en beeldarchieven
Biesheuvel is tijdens het maken van haar boek, maar ook het maken van haar podcast onder dezelfde naam, op allerlei onverwachte plekken gekomen waar ze informatie vond om haar verdere familiegeschiedenis uit te zoeken. Het archief Gooi en Vechtstreek had een documentaire uit de jaren 80 over communistische verzetstrijders, waardoor ze zich beter kon inleven in het verleden van de slachtoffers van haar familieleden. Zo kreeg de verzetsvrouw een gezicht. Een ander voorbeeld dat ze geeft, zijn beelden van de Olympische Spelen die ze vond in een stadsarchief. Haar oudoom Hannie nam namelijk deel aan de Olympische Spelen in 1928. Hoewel ze hem niet heeft kunnen spotten op de beelden heeft ze nu wel een beeld hoe het toen was en dit beeld beschreef ze ook in haar boek.
Delpher en krantenarchieven
Een waardevolle tip die Biesheuvel ons meegeeft op het laatste moment is om in krantenarchieven op zoek te gaan naar namen van je familieleden. In oude kranten kun je namelijk de aankondigingen vinden waarin staat waar NSB-leden van werden verdacht tijdens de Tweede Wereldoorlog en waar ze voor berecht zijn. Lokale archieven van plaatsen en het krantenarchief Delpher waren voor Biesheuvel een echte aanwinst."Kranten uit de oorlogstijd gaven me inzicht in hoe mijn familie in die tijd in het nieuws kwam. Daar begon eigenlijk mijn hele zoektocht. De achternaam van mijn moeders familie is niet zo veelvoorkomend, dus het was makkelijk zoeken."
Als je familieleden in het CABR staan, maar niet terug te vinden zijn in de krant van waar ze woonde, is de kans groot dat je familielid niet actief NSB-lid is geweest. Zeker weet je het niet totdat je het CABR-dossier in Den Haag fysiek hebt ingezien. Dunne map: waarschijnlijk niet actief NSB-lid. Dikke map met een touwtje eromheen: ga even zitten en laat alles wat je leest, je bezinken en neem de tijd.
Advies voor je onderzoek naar het NSB-verleden van je familie
Het vinden van de juiste archieven kan het verschil maken in je onderzoek naar je familiegeschiedenis, het kan zijn dat er nog veel meer archieven zijn die voor jou belangrijk kunnen gaan zijn tijdens je zoektocht. Stephanie Biesheuvel haar ervaring laat zien hoe belangrijk het is om breed te zoeken en verschillende bronnen te combineren. "Op een gegeven moment begon ik een beetje mijn weg te vinden in de archieven. Het is echt fantastisch geregeld in Nederland, dat we allemaal gratis dit soort archieven gratis kunnen raadplegen. Ik vind het echt een heel groot goed dat we in Nederland dit nu al kunnen doen." Biesheuvel geeft mensen mee als advies om proberen niet bang te zijn, door te zetten en vragen te stellen. "Mijn familieverleden was pijnlijk om te ontdekken, maar ik geloof dat we ook deze verhalen moeten vertellen. Geschiedenis is niet alleen wat we willen herinneren, maar ook wat we liever zouden vergeten."
